Чылгы мал база аржааннаар

Дус-Хөлге эмненип келген арат-чон чылгы малдың аржааннап турарын элдепсинип сонуургап көргеннер. Аъттар дүъш үезинде шуужуп келгеш, хөл кыдыында үнүп чыдар аржаанны аажок амданнанып ижерлер. Оон бичии болгаш өл малгашка аңдаштанып чыткылаар-даа. Моон алгаш көөрге, чылгы мал угаанныг хире. Хөлдүң эм-дом шынарлыг аржаан суглары ажыктыг чүве-дир деп биле бергеннер-даа чадавас.

Чогум Тываның даглыг черлериниң малдары арыг кылаң суун ижип, эм оъттарын казып чип чораанын көрген болгаш, билир мен. Ажыг, дустуг аржаан ижип турар чылгы малды көрбээним шын. Аът анаа эвес угаанныг мал. Ол дээрге үе-дүптен бээр тыва кижиниң чалгын-чакпазы, чарылбас хөлгези, дайын-чаага-даа киржип чораан. Амгы чээрби векте безин, аът солуттунмас болуп артканын билир бис.

Шаг шаандан бээр тыва чоннуң аас чогаалында, тоолдарда, үлегер домактарда аътты аажок угаанныг, ээзиниң эргелиг эжи, берге үеде (тоолдарда) ээзи-биле кижи ышкаш чугаалажып, арга-сүмезин берип турар кылдыр көргүскен.

Утказы ханы мындыг үлегер домак бар болгай: “Аът бажынче хакпас! Аът бажынче кагарга, адаң бажынче хаканы ышкаш болур!” Мооң утказы дыка ханы-дир ийин. Ынчангаш делегейде кайда-даа чок тыва уксаалыг чылгы малывысты камгалап карактап, ооң баш санын өстүрүп көвүдедип, өске уксаалыг аъттар-биле хайнакташтырбас болза эки. Тыва малдың бойдустан чаяаттынган шыдамык чоруу-биле Сүбедей маадыр чер делегейни тиилеп ап, чагырып чораан-на болгай.

Тыва мал аал-коданын кагбас. Аажок чаныган, орук часпас. Аът кулаа безин көзүлбес караңгыда дүне салыптарга, оруун часпайн, аалынга ол-ла дүне чанып келир. Тыва чылгы малдың чүве эндевес угаанныын, чер-чуртунга ынааның дугайында бадыткалы кылдыр шагда бир солунга номчаан чүүлүмнү киирип көрейн. Кадыг-берге дайын үезинде, 1941–1945 чылдарда тыва араттар фронтуга дуза кылдыр хөй аъттарын берген. Ол тыва малдар Саян сыннарын ажып бар чыда, төрээн Тывазынче хая көрнүп, киштежип бар чытканнар. Олар аал-коданы, ээзи-биле чарлып, байырлажып кааны ол боор. Ону кижи номчааш, баары ажып, карак чажы сыстып кээр.

Тываның кожуун бүрүзүнде аржааннарывыс бар-ла болгай. Чылгы малывысты, шынап-ла, аржааннадып көрзүвүссе кандыгыл. А Таңды кожуунда Дус-Хөлде чылгы мал аржааннап турар ышкажыл.

Александр ООРЖАК,
журналист, күш-ажылдың хоочуну.

“Шын” №63 2024 чылдың август 21