Наадым бүдүүзүнде Тес-Хемниң Белдир-Арыг сумузунуң чылгычызы Эрес Захаров «Тыва Республиканың алдарлыг чылгычызы» деп хүндүлүг атка төлептиг болган. Ол чүгле Тес-Хем кожуунда эвес, а бүгү Тывада сураглыг чылгычы Василий Захаровтуң хеймер оглу, салгал дамчаан арга-дуржулгалыг чылгычы.
Интернационал өг-бүле
Захаровтар — Тес-Хемниң хүндүткелдиг, ажыл-ишчи, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелериниң бирээзи. Эрестиң кырган-ачазы Григорий Захаров Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Тывага ажылдап келген мал эмчилериниң бирээзи. Григорий Семенович Красноярск крайның Ачинск чурттуг. Ол үеде Тывага ажылдап келген мал эмчилери «Кызыл кош»-биле чорудар 50 муң чылгыны бөлүктеп, шилип турган үези. Григорий Захаров хүлээлгезин күүсеткеш, ол-ла хевээр Тывага чурттап артып калган. Кырган-авазы Дросида Федоровна татар уктуг, Таңдының Арыг-Бажы чурттуг (өгбелери Алтайдан көжүп келген көшкүн татарлар). Хоочун мал эмчизи Григорий Захаров «Ленин» колхозка даргалап чораан, Тес-Хем кожуунда эң-не хүндүткелдиг кижилерниң бирээзи. Захаровтарның 7 оглу шупту малчыннар, тараажылар, көдээ ажыл-агыйның ишчилери болган. Оларның 4-ү тыва кыстар-биле өгленгеш, ол-ла кожуунда амыдырап-чурттап чоруур. Улуг оглу Василий Захаров «Тыва Республиканың алдарлыг чылгычызы». Ам ооң оглу Эрес Захаров адазының соон салгап, алдар-атка четкени бо.
Чылгы аразынга өскен
Аныяк чылгычының чайлаа көктүг-шыктыг Куу-Оорга деп черде турар. Бо хүнде ооң өдээнде 200 ажыг баш чылгы, 100 ажыг шээр база 60 шаа бода мал бар. Ооң өөр чылгызының аразында чүгүрүк аъттар база бар.
Эрес Васильевич-биле аът дугайында чугаалажы бээрге, ооң малга ынаа, аът ооң хей-аъдының бедик көдүрүкчүзү-дүр деп чүүл көстү бээр: «Шору чүве билир кылдыр өзе бергеш, миннип келиримге-ле, аът-хөл аразында чоруур, ачамдан чыда калбас, ону эдерер чораан мен» — деп, ол сактып чугаалады.
Ол чүгүрүк, чыраа, челер малдарны, ол ышкаш аарыг, сырыңгылай берген малдарны чаңгыс көргеш-ле, эскерип каар кижи болду: «Аътты мунуп, эдилеп тургаш-ла, мунарга чүгүрүк аът, чыраа аът дээрзи билдине бээр. Чүгүрүк аъттың сыны илдең, малдан аңгы боор чүве. Маңнаар аъттарны чайгы үеде тергелээр, кышкы үеде шанактаар, ырак черлерже мунар, эки ажылдадыр. Ол ышкаш чарыштырар аът үргүлчү семис болбас болза эки, ооң тыныжы, ишти-баары, даван-даяа быжыг болур кылдыр, тайга-таскылче мунуп, үргүлчү эдилелге турар болза эки. Кара чажымдан-на ачам, акым сугларны көрүп турарымга, аъттарны үргүлчү тергелеп, шанактап, даады ажылдадып турар боор чораан. Чарыш үезинде хол-буду кемдеп турбас, быжыг болур. Ындыг аъттар албан бир, ийи дугаар черлерге келир. Бичии тургаш-ла чарыштарга аът мунуп келдим. Мунган аъдым-на эртер турган».
Чылгычының өг-бүлези Белдир- Арыгда чурттап турар. Боду кышкы үеде Агар ховузунда кыштаанга чааскаан боттаңнап кыштаар болду. Чайын дыштанылга үезинде чээннери Карапай (Севил), Денис, Субудай, Демьян олар акызынга дузалажып чайлаарлар.
Малчын-биле чугаалажып ора, ооң бөдүүн, биче сеткилдиин эскердим: «Электри, суг талазы-биле бергедээшкиннер бар бе?» – деп айтырыымга, ол мынчаар харыылады: «Электри сонуургавазым чүүлдер-дир, ооң ажыы-даа чок. Хүн батареязы бар-дыр, ол чедер. А суг айтырыы берге. Бо чоок-кавыда үргүлчү агып чыдар кара суглар, аржааннар безин чиде берди. Бо чай кааңнаашкынныг болду, ооң чылдагааны бойдуста боор».
Малдың ажыын көөр
Кожууннарга инек сүдү хүлээп алыр, ону болбаазырадыр биче бүдүрүлгелер тургузар болза, малчыннарга сүт-саанын дужаарынга эптиг апаар дээн бодалын ол илеретти: «Ылаңгыя бе сүдү эм шынарлыг хымысты чүге садып-саарып болбазыл. Хой дүгү бок бооп чыдар апарган. Малдың дүгүн, кежин үнелээр болза эки. Тывага ону болбаазырадыр бүдүрүлгелер чогундан, ол талазы-биле эки сайзыравайн турар бис».
ТР-ниң социал-экономиктик хөгжүлдезиниң хууда программазы езугаар 2023 чылда Кызыл хоорайга дүк аштап-арыглаар бүдүрүлге ажылдап эгелээр. Ынчан малчыннарга хоюнуң дүгүн дужаап, сайгарыптар аргалыг апаары чугаажок.
Эрес школа соонда шериглээш-ле, мал аразынче кирген: «Малдан өске чүве сонуургавас кижи мен, ынчангаш таптыг өөренип-даа албаан мен. «Малдыг кижи – тодуг-догаа» дээр-ле болгай, ынчангаш малым үнелээр кижи-дир мен» – дээш, чугаазын доосту.
Алдынай Аракчаа.
Мария Сааяның тырттырган чуруктары.