Красноярск крайның статистика албан чериниң 2023 чылдың январь 1-де медээлери-биле алырга, Тыва Республиканың хой-өшкүзүнүң ниити саны 1 сая 171 муң баш хире апарган. 2023–2024 чылдарның кыжының агаар-бойдузу берге болган уржуунда, Тывада мал бажы шоолуг эвес эвээжээн-даа болза, Сибирь федералдыг округунда эң хөй шээр малдыг регион болуп арткан. Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының мал ажыл-агый талазы-биле специалистериниң чижеглеп санап кааны-биле алырга, Тыва шээр малдан бир чылда 1 200 тонна ажыг дүктү ап турар. Бир хойдан ортумаа-биле бир килограмм дүктү кыргып болур. Бир эвес совет үеде ышкаш дүккүр уксааның хой-өшкүзүн көвүдедир азырап өстүрүп, оларның дүгүнүң шынарын экижидер болза, Тыва келир үеде Сибирь федералдыг округунда эң хөй дүк бүдүрер болгаш болбаазырадыр, оон пөс-таавы аймаан кылыр регион апарып болур.
Тыва Республиканың 2020–2024 чылдарда социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазының угланыышкыны-биле Кызыл хоорайга тудар фабриканың төлевилелиниң техник-экономиктиг үндезинин Тыва Республиканың Чазаанга чугаалажып көрген. Төлевилелди “Пөс-таавы болгаш чиик үлетпүрнүң эртем-бүдүрүлгезиниң чаартыкчы төвү” ажык акционерлиг ниитилел ажылдап кылган. Төлевилелди боттандырарынга “Сергеихинский текстиль” акционерлиг ниитилелди конкурстуг байдалга Тыва Республиканың Чазаа шилип алган. Россия биле Кыдаттың аразында социал-экономиктиг харылзаалар улам быжыгып, ханылап турар байдалга Кыдат-биле харылзаалыг “Сергеихинский текстиль” ниитилелдиң Тывага ажылдаары социал-экономиктиг болгаш харын-даа ниитилел-политиктиг ужур-дузалыг.
Ниитилелдиң ажыл-чорудулгазын деткээни болгаш кады ажылдажылга дээш Тыва Республиканың Чазаанга, Көдээ ажыл-агый яамызынга, эң ылаңгыя Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгга амы-хууда улуу-биле өөрүп четтиргенин “Сергеихинский текстильдиң” удуртукчузу Ли Байчунь илереткен.
Кызыл хоорайда индустриалдыг паркта дүк болбаазырадыр фабриканың баштайгы ээлчээ, дүктү аштап чуп болбаазырадыр цехти ажыглалга кииреринге амгы үеде белеткеп, эдилге-дерилге ажылдарын чорудуп турар. Цехтиң шупту технологтуг дериг-херекселин “Сергеихинский текстиль” ажык акционерлиг ниитилел бодунуң акша-хөреңгизи-биле сатканын база демдеглээр апаар. Бүдүрүлгениң күчүзүн улгаттырарынга, дүктүң долу болбаазырадылгазын пөс-таавы бүдүрүп үндүреринге чедир хөгжүдеринге, аңаа чугула херек эң чаа технологияларның дериг-херекселин садып алырынга бодунуң акша-хөреңгизин чарыгдаарын “Сергеихинский текстиль” планнаан. Дүк болбаазырадыр фабриканың баштайгы ээлчээ бо цехке 39 ажылчын ажылдаар. Бир чылда 800 тонна дүктү аштап чуп болбаазырадыр. Баш бурунгаар санаашкыннар-биле алырга, республиканың бюджединче 57 сая рубль үндүрүг акшазы кирер.
Дүк болбаазырадыр цехти республикага тургузарынга белеткел болгаш организастыг ажылдар-биле чергелештир чурттакчы чондан дүктү чыып садып алыр талазы-биле хемчеглерни ап чоруткан. “Сергеихинский текстиль” акционерлиг ниитилел улуг хемчээлдиг эвес-даа болза, баштайгы инвестиция салыышкыннарын 2022 чылда киирген, электрилиг хол машиналары-биле хой кыргыыр 21 бригаданы 2022 чылда тургускан. Бо бригадаларның кежигүннери кожууннарда малчыннарның хойларының дүгүн кыргып турган. Хой кыргылдазын ынчаар организастааш, дүктү удур-ла хүлээп алыр пунктуларны тургускан. Оларны кил болгаш дүк тырып хаптаар дериг-херексел-биле дерээн. Дүк хүлээп алырын организастаарынга тус чер эрге-чагыргалары боттарының үлүүн киирген.
Малдың дүгүн кыргыырын организастаар ажылдарга чонну хаара тудар төптер дузалааннар. Күзелдиг кижилер социал керээлерни чарып, Тываның Баштыңының грантыларының акшазы-биле дүк кыргыыр дериг-херекселди садып алганнар. Чижээлээрге, Тес-Хем кожуунда тараачын-фермер ажыл-агыйның баштыңы Роланда Адыя грант акшазы-биле хой кыргыыр дөрт хол машиназын кожуг дериг-херексели-биле садып алгаш, чүгле бодунуң хойларын эвес, өске-даа ажыл-агыйларның хойларының дүгүн кыргыыр көжүрүп чоруур биче цехти тургускан.
Чаа-Хөл кожуунда Булуң-Терек суурнуң чурттакчызы Шолбан Бады 250 муң рубльдиң социал керээзин 2021 чылда чаргаш, хой-өшкү кыргыыр электрилиг хол машиналарын шупту дериг-херекселдери-биле кады садып алгаш, малчыннарның аалдарынга барып, оларның хой-өшкүлериниң дүгүн кыргып турар. Ооң көргүскен ачы-дузазынга малчыннар өөрүп четтирип, ажыл-ижи чедиишкинниг болурун күзеп турарлар. Чижээлээрге, “Шыдаар дуңмалар чорду. Сарыг-Холга бистиң өшкүлеривисти төндүр кыргыдылар, буянныг дуңмалар чорду, улуу-биле четтирдивис, орууңар ак болзун, кылган ижиңер чогуп турзун, ам-даа чонуңарга буяныңар чедирип, хүндүткелдиг болуңар, дуңмаларым” деп, социал четкиге Саяна Оолак бижээн.
Мал-маганның баш санының көвүдээри, оон алыр продукцияның хемчээлиниң улгадыры мал чеминиң быжыг баазазындан база дыка хамааржыр. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бо айтырыгны шиитпирлээр дээш, сөөлгү чылдарда күжениишкинниг ажылдап турар. Россияның Президентизи Владимир Путин сентябрь 2-де Тывага кээп чорда, республикада бар суггарылга системаларын катап септеп тургузарынга деткимчени Владислав Ховалыг дилээрге, ажылды саадаашкын чокка эгелээрин Владимир Путин саналдаан.
Дүктү аштап чуур бүдүрүлге ажыттынып, кожууннарда мал-маганның дүгүн кыргып, ону хүлээп алыр пунктуларны ажыдып, дүктү болбаазырадыр арга тургустунуп турда, совет үеде “чымчак алдын” деп санадып турган дүктүң үнези улам бедип болурунуң барымдаалары көстүп келген-дир.
Ш. МОҢГУШ.
“Шын” №68 2024 чылдың сентябрь 7