Бистиң республикавыс Сибирь федералдыг округта эң хөй шээр малдыг регион. Тывада хой-өшкүнүң ниити саны 1 миллион оранчок ашкан болгаш, Сибирь федералдыг округта келир үеде хөй дүк бүдүрер болгаш болбаазырадыр, оон пөс-таавы аймаан бүдүрер девискээр Тыва апарып болур.
Бир эвес амгы байдалды ап көөр болза, бистиң республикада колдуунда хой дүгүн хууда сайгарлыкчылар боттарының шаа-биле болбаазырадып, улуг эвес хемчээлдиг продукцияны бүдүрүп үндүрүп келген. Өг кидизи, ширтек дээн ышкаш тус черниң чурттакчыларының хүн бүрүде хереглелиниң барааннарын Тываның хоюнуң дүгүнден кылып турар. Дүктү улуг хемчээлдиг болгаш эки шынарлыг кылдыр, биргээр чугаалаарга, үлетпүр бүдүрүлгезиниң деңнелинге болбаазырадыр арга ам дээрезинде Тывада чок. Ынчалза-даа ындыг арга тургустунуп болурунуң идегели республикада тыптып келген. Тываже инвестор кирген. Ол дээрге “Сергеихинский текстиль” ажык акционерлиг ниитилел. Бо бүдүрүлге Владимир областа. Россияның аңгы-аңгы регионнарындан дүктү чыып, ону болбаазырадыр, оон продукция бүдүрер болгаш садып-саарар талазы-биле арга-дуржулгазы бар, ажылы шуудаан ниитилел. Ооң удуртукчузу Кыдат күрүнениң хамаатызы, Россияга үр үе дургузунда чурттап, ажылдап келген. Тываны тавартыр Кыдатче угланыышкынныг Чөөн чүк коридору ажыттынып болуру-биле холбаштыр Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазынга “Сергеихинский текстиль” ажык акционерлиг ниитилелди киириштирип болур деп шиитпирни республиканың удуртулгазы хүлээп алган.
Бистиң республикага дүк болбаазырадыр, оон продукция кылыр бүдүрүлгени ажыдары эң ылаңгыя дүккүр хой-өшкү ажыл-агыйын сайзырадырынга улуг ужур-дузалыг болур. Бо акционерлиг ниитилел мооң мурнунда-даа Тываның малының дүгүн садып алыкчылар дамчыштыр ап турган. Бистиң республикаже шуут кирер дээш улуг хемчээлдиг эвес-даа болза, баштайгы инвестиция салыышкыннарын кылган. Ол дээрге электрилиг хол машиналары-биле хой кыргыыр 21 бригаданы 2022 чылда тургусканы. Бо бригадаларның кежигүннери кожууннарда малчыннарның хойларының дүгүн кыргып турган. Хой кыргылдазын ынчаар организастаарга, дүктү удур-ла хүлээп алыр арга бар. 2022 чылда 1 килограмм хой дүгүн 7–12 рубль өртекке хүлээп ап турган. Каш килограмм дүктү садып дужааган дугайында документилерни кылдыртып алгаш, ону бадыткал кылдыр кожууннарның көдээ ажыл-агый эргелелдеринге дужаагаш, субсидия акшазын чамдык кижилер немей алгылаан.
Дүк хүлээп алыр пунктуларны база эрткен чылын тургускан. Оларны кил болгаш дүк тырып хаптаар дериг-херексел-биле дерээн. Боктуг-даа дүктү ол пунктуларга дужаап болур, ону элээн чиик өртек-биле хүлээп турган. Дүк хүлээп алырын организастаарынга тус чер эрге-чагыргалары идепкейлиг киришкеннер.
Владимир областа “Сергеихинский текстиль” ажык акционерлиг ниитилел бодунуң акша-хөреңгизин Тываның малының дүгүн болбаазырадыр, оон продукция бүдүреринге кииреринге белен. Бо акционерлиг ниитилелдиң удуртукчузу Ли Байчунь 2022 чылда республикага ажыл-агыйжы херектер аайы-биле кээп чораан. Кыргаан дүктү аштап-арыглаар цехти Кызыл хоорайда индустриалдыг парктың девискээринге тудуп эгелээр дугайында медээни Ли Байчун массалыг информация чепсектери дамчыштыр тараткан.
Бо чайын база Тываның кожууннарында дүк хүлээп алыр 21 пункт ажыттынган. Тус-тус черлерниң чурттакчы болгаш арат-фермер ажыл-агыйлары хойларының дүгүн ол пунктуларга дужаап эгелээн. Дужааган дүктүң өртээ ооң шынарындан база хамааржыр. Чартык-бөдүүн шынарлыг болгаш чаңгыс аай өңнүг хой дүгүнүң 1 килде өртээ 10–15 рубль, шокар өңнүг болгаш боктуг дүктүң 5–8 рубль. Хаптааш, тырып каан 10 тонна хой дүгүн дужаар болза, ооң өртээ 1 килде 20 рубль, 10 тоннадан хөй болза – 22–24 рубль.
Хой дүгүн чыырының хемчээлин көвүдедир сорулга-биле дүктү хүлээп алган пунктудан бүдүрүлгениң төп складынга дүктү сөөртүп чедиргени дээш транспорт чарыгдалдарын дуглап бээринге инвестор белен. Ыраккы кожууннардан төп складка сөөртүп чедиргениниң өртээ 1 килдиң 4 рубль, төп кожууннардан 2–3 рубль. Төп склад Кызыл хоорайда. Хой дүгүн чурттакчы чондан болгаш бүдүрүлгелерден хүлээп ап турар пунктулар кожууннарның төптеринде болгаш суурларның чамдыызында ажыттынган. Барыын-Хемчик кожууннуң Шекпээр суурда, Ак-Довурак хоорайда, Кызыл кожууннуң Ээрбек, Мөңгүн-Тайганың Кызыл-Хая, Өвүрнүң Торгалыг, Сүт-Хөлдүң Ак-Даш, Улуг-Хемниң Эйлиг-Хем, Эрзинниң Мөрен суурларда дүк хүлээп алыр пунктулар ажылдап турар.
Дүктү пунктуларга садып хүлээдип берген хамаатыларга оларның чарыгдалдарының чамдыызын республиканың бюджединден дуглап бээрин ТР-ниң Чазаа шиитпирлээн. Каш килограмм азы каш тонна дүктү садып дужааган дугайында документилерни холга алгаш, ону кожууннарның көдээ ажыл-агый эргелелдеринге дужаагаш, субсидия акшазын немей санадып ап болур.
Дүк хүлээп ап турар пунктулар 2023 чылда план ёзугаар 600 тонна дүктү чурттакчы чондан болгаш хой ажыл-агыйлыг бүдүрүлгелерден чыып садып алыр ужурлуг. Тес-Хем, Чөөн-Хемчик, Эрзин кожууннарның чурттакчы чону болгаш хой ажыл-агыйлыг бүдүрүлгелери дүктү элээн хөйнү дужааганын республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан. Хой-өшкү дүгүн организастыг хүлээп ап, ооң өртээн элээн өстүрүптерге, дүктүң шынарынче кичээнгейни малчыннар салып эгелээн. Олар дүктү дужаарының мурнунда ону өң аайы-биле чаңгыс аайлап ылгап, боктан аштап турар апарганын дүк хүлээп алыр пунктуларның ажылдакчылары демдеглеп турар. Чурттакчы чон хой-өшкү дүгүн үндүр октаары база эвээжээн.
Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазынга “Сергеихинский текстиль” ажык акционерлиг ниитилелди киириштирер шиитпирни республиканың удуртулгазы хүлээп алганы, ол акционерлиг ниитилелдиң ажылдарының баштайгы түңнелдери тус черге дүк болбаазырадылгазын чедиишкинниг сайзырадырынга идегелди берип турар деп болур. Совет үеде Тываның хой-өшкүзүнүң дүгүн “чымчак алдын” деп үнелеп турган болгай.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.