Дөргүнде дешкилешкен анай-хураган

Соок кыш эртип, час дүжерге, малчын аалдарже үнүүшкүннер эгелээн. Бо удаада Сүт-Хөл кожуунда көдээниң амыдыралын чырыдар сорулга-биле даң бажында үнүптүвүс.

Сүт-Хөл кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Андрей Хертек бисти уткуп алгаш, хүрээге чедирди. Ооң соонда аңгы-аңгы угланыышкын аайы-биле суурларже тарадыр үнүптүвүс.

Ук кожууннуң көдээ ажыл-агый адырының ажылдакчылары-биле Бора-Тайга биле Кызыл-Тайганың тудушкан чериниң баарында Дөргүн аржаанының чанында арат ажыл-агыйлыг Виталий, Билзеймаа Монгуштарның аалынче Ак хемни кежир хаптывыс. Хем булуктааш, дошталы берген. Ооң кыры-биле элээн черге халыттывыс-даа.
Кыштагның турар чери чараш-ла оран болду. Кызыл-Тайганың уунче куду көөрге, кончуг улуг кызыл-кызыл, а өске талазында бора-бора хаялар көстүп келир, сүрлүг-ле тайга-сыннар-дыр ийин. Бора-Тайга, Кызыл-Тайга, Хөр-Тайга деп кончуг-даа шын адаан-дыр.

Кыштагның артында деспекте Дөргүн аржааны үнүп чыдар. Ол аржаанны чон шагда-ла билир апарган. Бир-ле шевер кижи шорга кылып каан соонда, чоок-кавының чону чайгы үеде аңаа кээп, майгыннарын тип алгаш, аржаанга кирип, ижин-баар болгаш чүстер аарыгларындан эмненип турар. Монгуштарның ал боду-даа, мал-маганы-даа аржаан суун ижип кыштаар.

Виталий Монгуш 1984 чылда Бора-Тайга сумузунга ажыл-ишчи малчын өг-бүлениң ийи кызының, беш оглунуң, ниитизи-биле чеди кижиниң хеймер оглу болуп төрүттүнген. Ооң ада-иези малчын уктуг болгаш, миннип кээрге-ле, мал аразынга чораан.

Виталий школа дооскаш-ла, малчыннаар деп шиитпирлеп алган. Бодунуң чаңгыс чер чурттуу Бора-Тайгадан Билзеймаа-биле өг-бүле тудуп чурттааш, ийи ажы-төлдүг болганнар. Олар ийи уйнуунуң кырган-авазы, кырган-ачазы. Аныяк малчыннар 400 ажыг өшкү-хойлуг, 30 баш хире бода малдыг. Кайда өшкү-хой, инек барыл, ында чылгы эвес-даа болза, мал-маган бажы дозуп, кадарчылап мунар аът албан турар, а Виталийниң аалында аскыр өөр чылгы бар болду. Чылгы малды эрес-кежээ эрлер тудар дээрзи билдингир.

ЧИДИРИГЛЕР БАР-ДАА БОЛЗА…
2022–2023 чылдың кыжы чүгле Тывага эвес, а бүгү делегейде ниитизи-биле берге кыш болганын билир бис. Бо кыжын республика девискээринге малын чидирбээн малчыннар-даа ховар боор. Аныяк малчыннарны база чидириглер оюп эртпээн, ынчалза-даа өскелерге көөрде, Монгуштарның бода малы өршээлдиг кыштаан, а шээр малынга чидириглер турган. Ынчалза-даа кажаа иштинде дешкилешкен анай, хураганнарның хөйүн эскергеш, сан-түңүн ылавылап айтырарымга, 200 ажыг анай-хураган бо хүнде бар болду. Хой, өкшүзү ам-даа төрүп турар, анай, хураган ам-даа немежир дээрзи чугаажок.

МАЛ ЧЕМИНИҢ БЕЛЕТКЕЛИ БИРГИ ЧЕРДЕ
Күзүн мал чемин шыырак белеткеп алганында бе, Виталийниң мал-маганы көңгүс хораваан деп болур. Кыштааның орнундан күзүн ийи машина сигенни кескеш, бөлүп, сарааттап алгаш, аңаа немей шынаада алаакта сиген шөлүнден база беш машинаны ха-дуңмазы-биле демнежип белеткеп алган. Час дүшкен-даа болза, каш хонук бурунгаар бир машина сигенни немей садар ужурга малчыннар таварышкан. Ынчанмайн канчаар, оът-сиген үнүп келгижеге чедир ам-даа элээн үе бар ышкажыл. А анай-хураган хүннүң-не немежип орар. Чаа төрээн өшкү-хой оът-сиген үнүп кээрин манап шыдаар эвес, оларга хүнүнде чиир чем херек болгай.

ҮЕ-ШААНДА ЭДЕРИШТИРГЕШ, СЕМИРТИП АЛЫРЫ ЧУГУЛА
Виталий черле дуржулгалыг малчын болгаш, өшкү-хою кыштың чыккылама соогунда эвес, а бичии чылый берген үеде төрүүр кылдыр кошкарын, хуназын таарыштыр салып, эдериштирип алганын хөөреди.
Монгуштарның өг-бүлези чылдың дөрт эргилдезинде чурт солуп көшпес, олар чүгле кыштаг биле чайлаг аразында чылда ийи катап көжерлер. Чүге дээрге Кызыл-Тайганың шыпшыында, Сүт-Хөлдүң эриинде, Дөш-Бажы деп черге чайлаар. Сүстүме терең оъттуг чайлагга малын семиртип, чайлагладыр болгаш, күзег, чазагже көжүп, чурт солууру албан эвес деп, Виталий санап турар.

ДАГДЫНЫКЧЫЗЫ – АВАЗЫ
Аныяк малчыннарның чанында Виталийниң 72 харлыг авазы Алефтина Бопун-ооловна Монгуштуң бары улуг деткимче. Бопун-ооловна уругларының ачазы-биле аныяандан тура-ла, 1972 чылда, «Бора-Тайга» совхозунга кадарчылап эгелээн. Малчыннап чораан үезинде «Тыва АССР-ниң алдарлыг малчыны» дээш өске-даа шаңнал-макталдарны ап, хүндүлүг самбырага-даа чуруун астырып чораан. 1992 чылда колхоз-совхозтар буурап дүшкенде база уругларының ачазы чок болган соонда-даа, Бопун-ооловна өөренген чаңчылы-биле хууда малын азырап чоруур. Ол хөй чылдарда кожууннуң социал-экономиктиг сайзыралынга улуг үлүг-хуузун киириштирип чорууру дээш 2022 чылда Сүт-Хөл кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазының Хүндүлел бижии-биле шаңнаткан.

Арга-дуржулгалыг авазының деткимчези аныяк малчыннарга улуг дуза болуп чоруур. Иезиниң арга-сүмезиниң ачызында сиген-ширбиилин болур чогууру-биле белеткеп, малын онча-менди доруктуруп ап турарының ужуру-даа ол.

/ Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.

"Шын" 2023 чылдың апрель 1 №23

#Шын #Тыва #Сургакчылаашкын #КөдээАжылАгый #Кыштаг #СүтХөл