Тывада кем-херек үүлгедиглериниң дөс чылдагааннарын чок кылыр дээш, прокуратура органнарының кылып чорудуп турар ажылының дугайында юстицияның улуг чөвүлекчизи, Тыва Республиканың прокурорунуң оралакчызы Ольга Монгуш “Шын” солуннуң редакциязының корреспондентизинге чугаалап берген.
– 2022 чылдың баштайгы чартыында кылып чоруткан ажылдарның түңнелдерин Тыва Республиканың прокуратуразының коллегиязының хуралынга сайгарып чугаалашкан. Коллегияның ажылынга Россия Федерациязының Чиңгине прокурорунуң оралакчызы Дмитрий Демешин, тус чер эрге-чагырга органнарының удуртукчулары, хоойлу-дүрүм камгалалының болгаш суд органнарының ажылдакчылары киришкен.
Дмитрий Демешин коллегия хуралынга чугаазынга Тывада кем-херек үүлгедиглери чоорту эвээжеп турарын демдеглээн. Ол ылап-ла ындыг, 2022 чылдың бирги чартыында кем-херек үүлгедиглери 27 хууга эвээжээн. Ынчалза-даа бүгү чуртта байдал-биле алыр болза, республикада кем-херек үүлгедиглери ам-даа бедик болуп артпышаан. Оларны эвээжедир, дөс чылдагааннарын тодарадып, чок кылыр талазы-биле эң шыңгыы хемчеглерни ап чорударын Россияның Чиңгине прокурорунуң оралакчызы Демешин негээн, кем-херек үүлгедиглеринге салдарлыг бооп болур шупту чылдагааннар прокурорларның шыңгыы хайгааралынга турар ужурлуг деп ол демдеглээн.
– Ол кандыг чылдагааннарыл?
– Республикада кем-херек үүлгедиглерин кижилер колдуунда эзирик үүлгедип турар. Өжегерээн үүлгеткен азы кандыг-бир чагыг-биле кылган өлүрүүшкүн дээн ышкаш кем-херек үүлгедиглери Тывага болбаан. Бажыңнарынга, кудумчуга азы бир-ле черге кады арагалааш, аразында чогушкан уржуунда бот-боттарын өлүржүп турар. Харын-даа мырыңай эзирик херээжен кижилерниң буруузу-биле чаш ажы-төл амы-тынындан чарылган таварылгалар бар. Тес-Хем кожууннуң Самагалдай суурга эзирик херээжен чаш уругну кончуг каржызы-биле өлүрүп кааны чоннуң килең-кылыын хайындырган болгай. Ынчангаш арагалаар чорук, өске девискээрлерден Тываже арага-дары аймаа киир сөөртүр, чажырып садар чүүл-биле демиселди күштелдиреринче прокуратура органнары улуг кичээнгейни салып турар.
Иштики херектер органнарының ажылдакчылары оруктарга доскуулдарны тургузуп, машиналарны доктаадып, Саян артындан арага чажырып сөөртүп эккелген кижилерни удаа-дараа тудуп турар. Сөөлгү үеде улуг машиналарга хары угда хөйү-биле сөөртүрү чавырылган, ынчалза-даа чиик машиналарга сөөртүрү уламчылап турар.
Кижилер кады арагалааш азы куда-дойларга арага ишкеш, ооң уламы-биле кем-херек үүлгеткен таварылгалар бар болгай. Ындыг херек кем-херек үүлгедиглерин хандыр сайгарар, оларның болурунга салдарлыг болган чылдагааннарны сойгалап илередир сорулганы истелге органнарының мурнунга тургускан. Кем-херек үүлгеткен кижи каяа арага ишкен, ол араганы кайыын садып алганынга чедир истелгени чорудар. Куда-дой организастаан кижилер араганы чажырып садып алганын истелге илередир болза, чөпшээрел чок араганы саткан, ол ышкаш садып алган кижилерге хамаарыштыр истелге херээн аңгы оттурар негелдени истелге органнарының мурнунга тургускан.
Ажыл чок кижилер, хоругдал черлеринден хосталып үнгеннерниң чамдыызы кем-херектер үүлгедиринге салдарлыг болган чылдагааннарны чок кылыры прокуратура органнарының ажылының бир угланыышкыны. Бо ажылды үндезиннии-биле чедиишкинниг чорутканының чижээ – шииттирип чораан кижилерге мал-маганны бүзүреп, берип дузалаан, ажыл-амыдыралга шуудап алыр арганы берген “Чаа сорук” губернатор төлевилели. Бо төлевилелдиң киржикчилери сес кижиниң аразындан кайызы-даа катап кемниг херек кылбаан. Ажыл-херекке, амыдырал-чуртталгага чедиишкинниг болуру хамыктың мурнунда кижи бүрүзүнүң бодундан хамааржыр дээрзин бо үлегер-чижек көргүскен.
Шииттирип чораан кижилерге ажыл-хожулду тып алырынга дузалаары хоойлу-дүрүм ёзугаар хамыктың мурнунда тус чер эрге-чагырга органнарының болгаш чурттакчы чонну ажыл-биле хандырарының төптери дээн ышкаш күрүне албан черлериниң хүлээлгези. Хоругдал черлеринден хосталып үнген кижилерге ажыл тып алырынга дузалаар талазы-биле бо күрүне албан черлериниң ажыл-чорудулгазы прокурорларның доктаамал шыңгыы хайгааралынга турар ужурлуг. Хоойлужудулгада чедир көрдүнмээн чүүлдер барының хараазында шииттирип чораан кижилерниң ниитилелге ижигериниң (социализация) айтырыгларын доктаамал болгаш долузу-биле шиитпирлээр арга чок. Ону барымдаага ап көргеш, Тыва Республиканың прокуратуразы “Хоругдал черлеринден хосталып үнген кижилерниң социал реабилитациязының болгаш социал адаптациязының дугайында” хоойлу төлевилелин ажылдап кылгаш, Тыва Республиканың Дээди Хуралынче саналдап киирген. Шииттирип чораан кижилерни ниитилелге ижигеринге, хоойлу-дүрүмнү сагыырынга, ажыл тып алырынга дузалыг бооп болур чүүлдерни хоойлу төлевилелинде саналдаан. Хоругдал черлеринден хосталып үнген кижилерниң социал реабилитациязын болгаш социал адаптациязын Кеземче күүседириниң федералдыг албаны, Күш-ажыл, Өөредилге, Кадык камгалал, Иштики херектер яамызы дээш өске-даа күрүне албан черлери демнежип чорудары хоойлу төлевилелинде көрдүнген. Бо чугула ажылга шажын-чүдүлге дээш өске-даа коммерциялыг эвес хөй-ниити организацияларын хаара тударын база саналдаан.
– Кем-херектер үүлгедиринге, аңаа назы четпээннерни элзедиринге чоннуң “кара шериг” деп адай бергени бөлүглелдиң кежигүннери салдарлыг бооп, харын-даа мырыңай кижилерден акша-төгерик чыып турганының дугайында медээлер интернетте социал четкилерде бар. Тывада ындыг организацияның кежигүннерин тудуп хоругдаан деп медээлер массалыг информация чепсектеринде көстүп келген. Аңаа хамаарыштыр кандыг тайылбыр берип болур силер, Ольга Юрьевна?
– Чоннуң “кара шериг” деп адай бергени, тыважыдыр чугаалаарга, “хоругдаттырган херектээннер бөлүглелиниң” (АУЕ), эң ылаңгыя аныяк-өскенге хоралыг салдарын дөзүнден тура соп, чок кылыр талазы-биле хемчеглерни хоойлу-дүрүм камгалалының органнары черле ап чорудуп турган. Айыыл чок чоруктуң федералдыг албанының эргелелиниң дузазы-биле АУЕ-ниң 14 кежигүннерин тудуп хоругдаан. Кем- херек үүлгедикчизиниң “меге романтиктиг” овур-хевирин суртаалдаар экстремисчи ажыл-чорудулгазы
дээш оларны буруудадып, истелге
херектерин оттурган. Оларның чамдыызын истеп дооскаш, судче дамчыткан.
Республиканың прокуратуразының ажылдакчылары кем-херек үүлгедиишкиннериниң дөс чылдагааннарын чок кылыр дээш, ажылдап турар.
/ Шаңгыр-оол Моңгуш чугаалашкан.