Бистиң республикавыс шаандан тура-ла мал болгаш чер ажылдыг тараа-быдаа тарып чораан улус болгай. Совет үеде колхоз, совхозтар үезинде Тывага хостуг чыдар шөлдер чок турган.
Чаа, ажык-чарлыг үе келирге, колхоз, совхозтар дүшкүлээн. Ынчангаш Тываның тараалаң ховулары каш чылдар дургузунда ээн чыткан. Сөөлгү каш чылдарда чон чер ажылынче эглип, хууда ажыл-агый ажыдып ап турары өөрүнчүг байдалды тургузуп турар. Чер болгаш мал ажылындан «халбактаныры» кедилиг деп чон биле бергени ол. Ынчангаш каш чылдар дургузунда хоозурап чыткан черлерни чардырып ажыглалче киирип эгелээн.
Каа-Хем кожууннуң уунче хапкаш, Суг-Бажы суурну эрте бээрге, Бүрен-Хем бетинде шөлдерге четтивис. Ырактан-на көөрүвүске, ховуда комбайн аай-дедир халдып тур. Кончуг улуг карак четпес тараа шөлүнүң бир ужунда чадыр даштында трактор база турар болду. Чадырга чоокшулап келиривиске, Айдыс Монгуш бисти уткуп алырга, ховуда ажылдаан комбайн уунче кады базыптывыс.
Комбайнның соонда андазында ызыртына берген сигеннерни удур адыра сокпушаан, бир-ле кижи комбайн соондан чүгүрүп тур. Ону көргеш, бүдүү иштимде «Техника соондан чүгүрүп деп чүве амыр эвес-ле боор» – деп бодап чорумда, биске орук айтып чоран Айдыс: «Дуу ол комбайн соонда халып чоруур кижи фермер акым Кудай-Мерген ол-дур» – деп айытты.
Кудай-Мерген бисти көрүп кааш, кылып турган ажылын ара каапкаш, бисче уткуй кылаштапты. Мендилешкеш, ажыл-агыйының дугайында хөөреп берди:
– Ырак эвесте кыштаглыг алышкылар бис. Каш мал-маганныг бис. Хеймер дуңмам Айдыс «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» деп губернатор төлевилелинде киржип турар. Эрткен чылын инек алган кижи. Оон аңгыда, бодувустуң база каш малывыс бар. Эвээш-даа, хөй-даа малга мал чеми кончуг херек боор. Ынчангаш эрткен 2021 чылда бо черни шыйдырып алгаш, сула тарып эгелээн бис. Эрткен чылын дүжүдүвүс чонга садар хире хөй эвес-даа болза, бодувустуң малывыска чедер, ажырбас болган. Бо чазын ийи дугаар тарааш, ам ажаап ап турарывыс бо. Тараа-быдаа тарыырга, эң-не чугула херек чүве – машина-техника болур-дур. Бо турар трактор болза, ачавыстың-на совхозка малчыннап чорааш, «Мурнакчы малчын» дээш шаңналга алган трактору-дур. Оон бээр ам хөй чылдар эрткен. Бо тракторну-ла септеп-селип, ажыглап чоруур бис. Комбайн айтырыы дыка берге-дир. Бо халдып турар комбайнны таныш-көрүш таварыштыр, Каа-Хем кожууннуң бир фермеринден ачылап алдывыс. Халас чүве черле чок, өртек-үнезин ээзи-биле дугуржулга езугаар төлээр бис» – деп, Кудай-Мерген хөөреди.
Мал азырап чоруур улуска мал чеми тарып алыры чугула болбайн канчаар. Мал чеми бар болза, мал-маган ала-чайгаар өзүп, көвүдээр болгай. Монгуштарның келир үеде чүнү планнап турарын сонуургап айтырдым. Эрткен чылын шыйдырып алган чериниң чартыынга сула тараан болза, бо чылын оон хөй черни ажыглалче кииргеннер. 2023 чылдың чазынында сулага немей кырлыг-кара биле ак тарааны база тарыыр деп планнап турар. Ынчангаш кырлыг-кара биле ак тараа тарыыр черин белеткеп, чардырып алганын чугаалады. Куруккан черни күзүн бир катап чаргаш, чазын база бир катап чардырар дээрзин тайылбырладылар.
Алышкыларның фермер ажыл-агыйын сайзырадырынга машина-техника чугула херек. Ажылды холу-биле тудуп кылып эгелээн төрел аймак күрүнениң деткимчезин алыр дээрзинге идегели улуг.
Айдың ОНДАР
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары