КИЖИЛЕР БО СӨСКЕ БИР ТУСКАЙ ХАМААРЫЛГАЛЫГ,
ОНУ ХҮНДҮТКЕЛ-БИЛЕ АДААРЛАР
Өг-бүле үе-дүптен бээр бир бөлүк ажыл-агыйжы чүүлдү тургузуп келген ниитилелдиң үүрү-дүр. Ол бөлүктүң бажында ыяап-ла удуртукчу азы дагдыныкчы онзаланып көстүр. Дагдыныкчы элээн каш кижилерни баштап ажылдадып турза-даа, ол бир-ле кижиже онза кичээнгейни угландырып, ооң кылган ажылының шынарын хынап, соң-даарта ону удуртукчу азы мурнакчы ажылдакчы болурунга чедирер сорулгалыг.
Дагдыныышкын бүгү чуртка улуг ужур-дузалыг деп чүвени Совет Эвилелиниң 1930 чылдарда үлегер-чижээнден билир бис. Аныяктарны төрээн чуртунга бердинген, чонунга ынак чоруктуң хевирин оон көрүп келдивис. 1975 чылда «Аныяктарның дагдыныкчызы» деп хүндүлүг хөрек демдээн, 1981 чылда «РСФСР-ниң аныяктарының алдарлыг дагдыныкчызы» атты ССРЭ-ниң Чазаа доктааткан. 2021 чылда Россияның Президентизи В.Путин дагдыныышкын деп улуг ужур-уткалыг бедик атты катап диргискенинге өөрүп, деткивес аргажок.
Башкы деп делгем, ханы уткалыг нарын ажылды сонуургап, шилип алганым таварылга эвес. Чөөн-Хемчиктиң Чыраа-Бажында ачамның төрели, эге класстар башкызы, Тыва АССР-ниң алдарлыг башкызы Сара Монгушовна Каңгыр-оол угбам мени Чадаанадан кыйгыртып эккеп, башкы эртемин чедип ап, ажылдаарын сүмелеп, сонуургаткан. Школа соонда ынчап-мынчап турумда, «0» класс хүлээндирген. Методиктиг сүмелерни болгаш «0» класстың өөредилге планын айтып берип, кежээниң-не мени өөредип турган. Ол мээң баштайгы дагдыныкчым-дыр. Угбамның ачызын ынчаар көрген мен.
Педагогика институдунга өөренип киргенивисте, бисти алдар-аттыг башкылар өөредип турган: Кимаа Биче-ооловна Март-оол, Шулуу Чыргал-оолович Сат, Доржу Сеңгилович Куулар, Елизавета Боракаевна Салзыңмаа, Регина Рафаэловна Бегзи, Галина Ивановна Принцева, Альбина Ивановна Бирюкова, Мария Андреевна Хадаханэ болгаш өскелер-даа.
Бо-ла болгай дагдыныкчыларывыс, оларның эгээртинмес дуржулгазынга өөренип, билиглерни угаанывыска сиңирген бис. 1979 чылда институтту дооскаш, Улуг-Хемниң Чааты ортумак школазынга бардым. Школа директору Майл-оол Чодун-оолович Оюн, өөредилге эргелекчизи Дуюнган Кыргысович хүлээп алган. Ынчалдыр-ла башкы ажылынче кириптим. Үр болбаанда, директорнуң дужаалын ёзугаар, мени класстан дашкаар өөредилге эргелекчиледип каан.
Ол үеде көдээ Совет даргазының эргези дыка улуг турган. Ооң даргазы Товарищтай Сарыг-оолович Ховалыг мени кыйгыртып алгаш, чугааны кылган. ”Школаның директору Майл-оол Чодун-оолович Оюн-биле сүмелештивис. Коммунистиг партияның кежигүнүнге кандидат болурунга чөпшээрежип, билдириишкинни бижиириңерни саналдап тур мен”. Мээң-биле элээн үр суртаал ажылын чорутту. Ол ийи дарганың сүмезин дыңнап, ону удуртулга болдуруп, организакчы, өөредилге эргелекчизи, школа директорлап, Кызыл кожууннуң өөредилге эргелелиниң даргазы, уруглар садының эргелекчизи болуп ажылдадым.
Аныяк кадрларны арга-дуржулгалыг ажылдакчыларга кожуп, даандырып каар, олар янзы-бүрү айтырыгларны шын шиитпирлээринге дузалажыр. Школа назылыг уругларны класс башкызы, социал педагог хүн бүрүде чугаалажып, амгы үеде, келир үеде кандыг болурун, өг-бүлелиг, тускай мергежилди чедип алгаш, чон-биле канчаар чугааны чорударын, ажылды удуртуп угландырарын өөреникчилер-биле ажык чугааны кылып турган башкының дагдыныкчы ажылының бир хевири болур. Чаатының, Чербиниң, Сукпактың ортумак школаларының, № 15 лицей-школаның, доозукчуларынга дагдыныкчы болдум. Өөреникчилеримни бо үеге чедир сактып чоруур мен. Олар даанган ажылынга кызымак, харыысалгалыг ажылдап чоруурлар, олар мээң өөрүшкүм, чырык сылдыстарым болган.
Дагдыныкчы – элеп читпес ажыл. Тывада күрүне университединиң башкызы Екатерина Тамбаевна Чамзырын хөй-ле оолдар, уругларны дээди эртемге өөредип каан. Башкы боду дыл эртемдени. Ооң студентилери 15 дугаарлыг лицей-школага практика эрттирип келгенде, ол сургуулдарны меңээ быжыглаан. Эртемден башкының студентилериниң билии кайгамчык бедик. Оларның аразындан Алимаа Хереловна Хензиг-оол дыл эртемдени, Аңгыр-оол Хирлиг-оолович Аңнаар-оол – билдилиг удуртукчу, үе-биле деңге базып чоруур директор, шүлүкчү, Меңги Нагаан-оолович Ооржак – хүндүлүг дагдыныкчы, чогаалчы болганынга чоргаарланып, мөгейип чоруур мен.
Нина ДОРЖУКАЙ,
Россияның Улус өөредилгезиниң тергиини.
"Шын" №45 2023 чылдың июнь 21