Тываның альпинизм федерациязы 2017 чылдың октябрь 28-те тургустунган. Ооң-биле чергелештир турисчи, альпинизм бөлгүмнери Мөңгүн-Тайга, Барыын-Хемчик, Сүт-Хөл, Улуг-Хем кожууннарда болгаш Чадаана, Кызыл хоорайларда ажыттынган. Оон бээр ам беш чыл эртип тур. Бо үениң иштинде чаа тургустунган альпинизм бөлгүмнериниң кежигүннери төрээн Тывазының бедик тайгаларының шыпшыктарын эргип, танышкан: Мөңгүн-Тайга – 3976 м, Шуй Мөңгү- лээ – 3577 м, Үш Мөңгү- лек – 3450 м, Бай-Тайга – 3129 м, ыдыктыг Кызыл-Тайга – 2293 м, Бора-Тайга – 2339 м, Буура – 2311 м.
Тайгаларның бедиктерин эргиири – аас-кежик, кадыкшыл, чер-чуртунга ынакшыл-дыр. Тайгаларны чагырып ап шыдавас бис, тайгаларга ада-өгбелеривистиң сагып чорааны чаңчылывыс езугаар саңывысты салып, чажыывыс чажып, ак-көк кадактарывысты өргүп, баглап, чалбарып, тейлеп чоруур ужурлуг бис. Ол дээрге тайга-таңдывыстың ээлеринден өршээл дилээривис-тир. Ынчангаш бис, альпинистер, хөйге катчып, Украинада тускай дайынчы даалганы күүседип чоруур солдат оолдарывыстың хей-аъдын көдүрүп, онча-менди, тиилелгелиг чанып кээр болзун, көк дээр аяс турзун деп йөрээвишаан, «Бис база силер-биле кады бис» деп кыйгыны салып, делгем чуртувустуң бедик тайгаларының кырындан Россияның, Тывавыстың, ол ышкаш «Чаңгыс демниг Россия» партиязының база кызыгаар тугун "Шын" солун таварыштыр көдүрүп тур бис. Курай! Курай! Курай!
2019 чылда Моолдуң бир бедик тайгазы Харгираага (4000 м), Саяногорскуда Мраморнуң тайгазынга альпинизмге Хакасияның бирги чери дээш болган маргылдаага бисти чалаан, бардывыс. Түңнелинде, Тываның альпинистери шыырак киришкенин демдеглээн. 2018, 2019 чылдарның Наадымының спортчу программазынче альпинизмниң бир хевири "скалолазание" маргылдаазын киирген. Ол база шаптараазынныг 6 метр бедик ханаже туттунуп, дүрген үнеринге үезин көөр спорттуң хевири. Кожууннарның малчыннарының аразынга назы-хар аайы-биле бо маргылдаа кончуг солун эрткен. Ооң кол утказы – шаанда ада-өгбелеривис тайга-таңдыга чурттап чорааш, хая-даштан халбактанып, мал-маганын кадарып, аңнап-дииңнеп, хая чугу, эм оът үнүштерин чыып ап, амыдыралынга ажыглап чорааннар болгай. Ынчангаш "скалолазание" спорттуң хевирин моон-даа соңгаар малчыннарның Наадымының спортчу программазынче киирип, организастап эрттирери күзенчиг.
2020 чылдың июль айда Кавказтың болгаш Европаның эң бедик тайгазы Эльбрусче (5642 м) 14 кижи составтыг альпинистер чедиишкинниг үнүүшкүннү кылганнар. Удуртукчувус – альпинизмге Россияның спорт мастеринге кандидат Маадыр-оол Ховалыг. Команданың кежигүннери: альпинизмге спорт мастеринге кандидат Мачук Томочаков, Марат Ахмедзянов, Анна Кара-Сал, Светлана Монгуш, Чойганмаа Монгуш, Маюша Салчак, Алдын-ай Салчак, Артыш Донгак, Дмитрий Донгак, Аймаа Агбаан, Аннаш Содунам, Дейа Донгак, Юрий Ховалыг, Шолбан Тюндешев, Долаана Тюндешева, Саманта, Ольга Ондар дээш оон-даа өскелер.
2020 чылдың июльда Эльбрустуң (5642 м) бедиинге 65 харлаанымны уткааным уттундурбас. Ол чорааш, Москваны сонуургап көрдүм, Кызыл шөлге кылаштадым. Кады чораан эш-өөрүмге "Шын" солун таварыштыр орай-даа болза, четтиргеним илередийн.
Бо чылдың август 26 – 27 хүннеринде Сүт-Хөл кожуунга ыдыктыг Кызыл-Тайганың бир кадыр сынынга база сентябрь айда Улуг-Хем кожууннуң Буура тайгазынга "Скайраннинг", "вертикальдыг километрге" даг өрү хар-назы аайы-биле республика чергелиг чадаг чарыш маргылдаалары бедик деңнелге эрткен. Турисчи альпинистер аңаа идепкейлиг киришкеннер. Маргылдааның киржикчилери шупту шыырак шаңнал-макталдарны алгаш чанганнар. Артистерниң тус-тузунда солун программалыг концердин-даа көрдүвүс.
Бичиимде миннип кээримге-ле, Манчүрекке долгандыр даглар-ла даглар. "Бо дагларны кымнар кылып каан чүвел?" – деп ачамдан айтырган мен: «Бо бедик дагларны Дытка Маңнаар, Комитет, Шылый, Шоодай (шолалары) кырган-ачаларың кылып каан» – деп, баштактаныр кижи.
Манчүрээмни бажыңым ишти дег билир мен. Манчүрекке балдырбээжек оол шаамдан хой кадарып, өргелеп, ыяштап, суглап, тараа соктап, өг тип, аал көжүрүп, сиген кезип чордум. Ол бүгүнү өгбелеривистен көрүп, билип, ону кылып өөренген-не болгай бис.
Альпинизм өске спорттуң хевирлеринден бир онзагай, тускай. Альпинист кижиниң черге ап чоруур херексели-ле хөй. Казыыр 40, 50 градус сооктарга кедер идик-хеви шуут тускай. Меңги баштыг бедик даглар кырлаар. Хат-шуурганныг агаар бойдустуң кандыг үелери таварышпас дээрил. Узун хендирге шын коштунчуп алыры безин улуг эртем. Бедик тайгаларның шыпшыынче үнүп келгеш, кижиниң сагыш-сеткили көдүрлүп, өөрүшкүден карак чажы сыстып келир чүве.
Альпинизм талазы-биле бедик мергежилин биске өөредип, тайылбырлап, сургап чоруур башкывыска Маадыр-оол Бартыштановичиге мөгейип чоруур бис.
Альпинизмге шыңгыы белеткел херек. Кижиниң бо спортка сонуургалындан кончуг хамааржыр. Черге одагланыр, майгынга азы ыяш дөзүнге, хая баарынга, меңги кырынга-даа хонар ужурга таваржыр. Амыдыралга кижини шылгаар езулуг спорт бо. Чурттуң делгемнерин бедик тайгалардан харап көрүп чорууру – улуг чоргаарал. Эр кижи 9 таңдының ээзи болур дижир. Кезээде чүрээмде 6 дагны кысказы-биле сонуургадып бижидим, эргим номчукчу.
/ Юрий ХОВАЛЫГ,
ТР-ниң күш-культуразының болгаш спорттуң тергиини.
Сүт-Хөл кожуун,Бора-Тайга.