«Шын» солуннуң редактору Виталий Петров «Тываның шыпшыы» клубтуң альпинистери Марианна Кыргыс болгаш Алдынай Чечен-биле ужуражып, чугаалашкан.
Редактор: Чоокта чаа Президентиниң грантызын алган болгай силер, ону канчаар ажыглаар деп планныг силер?
М. Кыргыс: Президентиниң 2020 чылда 1 дугаар мөөрейинге грант шаңналынга «Тываның шыпшыы» клуву тиилекчи болган бис. Сорулгазы дээрге клубтуң чеди кежигүнү Эльбрус шыпшыынче үнер деп планны салып алган, база делегейде сураглыг даглар-дыр, Европаның болгаш бүгү Россияның эң бедик шыпшыы кылдыр санаттынып турар. Ооң шыпшык бажынче Тиилелгениң 75 чылынга уткуштур Ада-чурттуң дайынынга киржип чораан кавалерийжи аъттыг эскадроннуң тугунуң хоолгазын ол шыпшыкче үндүрер бодалдыг бис.
Редактор: Эльбрус дээрге Кавказта улуг даг-дыр ийе, чүге албан-биле бо дагны шилип алган силер?
М. Кыргыс: Эльбрусту чүге шилип алган бис дээрге, дайын үезиниң төөгүзүнде ханныг үжүктер-биле киир бижиттинген адыгжылар, фашистерниң даглыг бригадазы ССРЭ-ни эжелеп алыры-биле часпас адыгжы фашистер бо дагның кырынга тукту аскан турган. Сталин ынчан мынча дээн: «Бо тукту дүжүр октааш, боттарывыстың кызыл тугувусту азып аалыңар» – деп кыйгырган.
А. Чечен: Ийе, мен Эльбрус даанче үнер дээш, белеткенип турар мен, бистиң клубта эш-өөрүм база мээң-биле дөмей. Хөй-ниити ажыл-агыйлыг клубта оолдар-даа, кыстар-даа бар бис. Ынчаарга альпинизм дээрге-ле база солун спорт-тур, ону сонуургаар улус бистиң аравыста бар. Кыс улус бедиктерже үнүп тургаш, оолдардан чыда калбас, шыдамык, тура-соруктуг, чүктешкизи аар-даа болза, тоор чүвези чок, бурунгаар көрүштүг дээрим ол.
Редактор: Альпинизм спортунга белеткел херек бе, бедик даглар кырынче үнер дээр болза?
А.Чечен: Ийе, спорттуң кайы-даа хевиринге ыяап-ла белеткенир ужурлуг. А шыпшыктарже үнүп турар альпинистерниң организми бедик черлерге чаңчыга бээр, а чаа эгелеп чоруур улус баштай сула шимчээшкиннер кылгаш, чоорту дагларже үнерге эки. Хенертен мен шыдаар мен дээш, шыпшык бажынче үнери болдунмас. Бедии далай деңнелинден 3000 ажыг шыпшыкче үнүп орарга, агаар чедишпестей бээр, чамдык улусту көөрге, эгезинде дыка өөрүшкүлүг үнүп олурар боор, дөмей-ле айыылдыг, маңаа эки белеткел херек. Мен Мөңгүн-Тайга кырынче үнүп тургаш, ыглап эгелээн мен: «Мени маңаа кааптыңар, ам шыдавас-тыр мен» – дээш. Бистиң удуртукчувус Марианна Кызыл-ооловна оожуктургаш: «Алдынайны маңаа кааптар бис, ажырбас, артывыста база бөлүк үнүп олурар» – дээш, боттары оруун уламчылапканнар. Мен аңаа артып калгаш, сүдүм ишкеш, хлеб чип алдым. Оон күш кирип келген мен, үнүп шыдаваан чылдагааным дээрге аштай берген болган мен, деңгел кирип алгаш, оон улаштыр үнүптүм. Мээң соомда Мөңгүн-Тайга башкылары үнүп олурар, аразында база бергедежип турар улус бар чорду. Тываның бедик шыпшыы Мөңгүн-Тайгаже беш катап чедиишкинниг үнген мен, үш катап шыдавайн барган мен, агаар бойдустуң өскерлип турары-биле болдунмайн турган. А Тываның шыпшыктары Кызыл-Тайга, Буура, Хайыракан, Таңды-Уулаже каш-даа катап үнген мен.
Редактор: Дагже үнүп турар альпинистер баллоннарлыг болур бе?База бо клубта каш кижи хаара туттунганыл?
М. Кыргыс: Дагже үнери дээрге хөгжүм херекселинге ойнааны-биле дөмей болур.
Эң бедик дагларже (Эверест) үнерде ыяап-ла баллоннуг болур. Бистиң клуб Чаа-Хөл, Улуг-Хем кожууннарда салбырларлыг, оларның-биле кады 100 ажыг кижи бар. А клубтуң кол өзээнде 7 кежигүн башкарып турар база Буура, Таңды-Уула, Хайыракан дагларынче үргүлчү үнүп келген, сонуургалдыг чонну эдертип алгаш, чоруп турарлар. Археологтуг экспедиция үезинде соңгаар хоорайлардан келген 25 студентини Хайыракан даанче эдертип үндүрген бис, дыка сонуургаар боор чорду.
Редактор: Бо клубтуң кежигүнүнге кирип болур бе база грант шаңналын чүгле бедик даглар үнеринге бээр бе?
М. Кыргыс: Баштайгы айтырыгга харыылаарым болза, сонуургалдыг улусту хүлээп алыр бис, устав дээн ышкаш документ саавыр езугаар ажылдап турар хөй-ниити албан чери-дир, дадывырлыг болур. Чамдык улус “мээң сонуургалым эвес-тир” дээр чүве, ындыг-даа болза, кадык овур-хевир деп кыйгырыг-биле ажылдап турар бис, ынчангаш чонга сүмелээривис, бичии-даа бол, шошкуп, бичежек даглар кырлап чоруурга кадыкшыл быжыг болур. Дараазында айтырыгга, Президентиниң грантызын алыр төлевилел тускай угланыышкыннарлыг. Тиилелгениң 75 чылынга “Төөгүнүң тураскаалдарын кадагалап арттырары” деп төлевилел дээш оон-даа ыңай.
А. Чечен: Бо Грантыга киржир дээш, 2019 чылдың күзүнүнде белеткенип эгелээн бис. Альпинизм спортунуң болгаш эки турачыларның дугайында школачыларга, студентилерге сонуургадып чугаалап турар бис. Социал четки дамчыштыр көргүзүп, дагжылар-дыр бис дээш, таныштырып, бижип турар бис. Чонумга сүмелээрим болза, дыштаныр хүннерде оода-ла Дөгээ даанче үнүп туруңар, кадыкшылга-даа дыка эки болур. Россияда пенсияже үнгеш-ле, кырый берген бис дээр, ол ындыг эвес, 80 харлыг-даа улус ажырбас, бичежек дагларже үнүп, спорт-биле эдержирге ажыктыг.
М. Кыргыс: Дагже, бедиктерже үнерин бичии тургаш эгелээн мен. Кырган-авам, кырган-ачам аалынга мени бедик сери кырынга олуртуп кааш, ааржыны кушкаштардан камгалаар, оларны хойгузар сен дээш, кадартып каар турганын сактыр мен. Хоорайга өскен мен, дыштанылгаларда үргүлчү-ле көдээге турар мен. Оон школага өөрени бергеш, туризм бөлгүмүнге сонуургап барып турдум. Эки өөредилгелиг дээш, Артек лагеринге дыштанып турган үемде бир хүн Аюдагже үнген бис...
42 аян-чорукчудан 7 кижи үнгеш келдивис, артканнары чыдып калганнар. Ооң соонда-ла бедиктерже үнер сонуургалым бедээн. Мөңгүн-Тайга шыпшыынче 41 харлыг тургаш, бир дугаар үнген мен. Ынчан туриадалар үргүлчү болуп турган, оон чыда калбас турдум. Альпинизм спортунга назы-хар барымдаалавас. 2 чыл иштинде Моолга керээ езугаар ажылдаан мен, оон маңаа келгеш, эштерим-биле кады «Меңги чечээ» деп команда-биле Тываның шыпшыктарынче үнүп турдувус.
Сибирьниң Тыва командазында херээжен альпинистерден чааскаан мен. А Сибирь дээрге кончуг дээн альпинистер чурту-дур. Оон ыңай немеп каарым болза, «Делегейниң 7 шыпшыындан» Антарктида биле Эверест арткан, ол шыпшыктарга четпээн мен. 2017 чылда Эверестиң шыпшыынга 198 метр четпейн бардым, чүге дизе мени үдеп чораан 12 харлыг шерпа оолдуң кислород баллонун оорлап апарган болган. Бо оол база мен ышкаш бир дугаар үнүп турган. Оон бир артист мынча деп чугаалаан: «Даглар мөңгези-биле турар, а мен эглип кээр мен», ол база-ла Эвересттиң шыпшыынга четпейн, дедир ээп турганын мынчаар илереткен.
А Эльбрус шыпшыынче оң талазындан-даа, солагай таладан-даа каш-даа катап үнген мен, ам бо удаада «Тываның алдын аныяктары» деп адаарым альпинистер-биле үнер сорулгалыг мен. Оон ыңай Килиманджароже үнери берге-даа, солун-даа, үнүүшкүн дүнекиниң 12 шакта эгелээр, дагның ол-бо талазындан челээштелдир үнүп орар фонарьларлыг альпинистерни көөрге, дендии онза, ону сөс-биле дамчыдары белен эвес, кайгамчык чараш, уттундурбас.
Редактор: Антарктидаже үнерде билеттерни кижи садып ап шыдаар бе?
М. Кыргыс: Ийе, шын айтырыг-дыр, ынаар чоруурда билеттерни бир фирма таварыштыр садып алыр апаар, американ 2 алышкы самоледу-биле ужуп чоруп турарлар, өртээ дендии аар. Антарктида диптиң Мир станциязында эртемденнер шинчилел ажылын кылып турар болза, альпинистер өске талазындан үнер, Поляр дээрбээниң ындында чыдар болгаш, бедий бээр.
Автордан: Делегейниң эң бедик даглары Непал деп чуртта турар база эң бедик даг Эверест далай деңнелинде 8848 метр бедик чыдар. Ынчангаш Непалды делегейниң шыпшык дээвиири деп онзалап турары чөптүг. Индия биле Кыдат аразында Гималай даглары база ында шөйлүп чоруткан.
(Интервьюну долузу-биле “Шын” солуннуң социал
четкиде (вк) арнындан көрүп болур).