2 муң чылдарның төнчүзүнде «Хөгжүмнүг байыр» деп теледамчыдылгага сураглыг ыраажы Сайын-Хоо Намчылактың күүсеткени «Дагларым» деп ыры Тываның булуң бүрүзүнге чаңгыланып эгелээн. Шак ол чараш ырының сөзүн бижээн автору билдинмес турган.
Россияның болгаш Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Мария Лопсан «Дагларым» деп чараш ырының төөгүзүн мынчаар чугаалаар: Сайын-Хоо Намчылактың күүселдези-биле «Дагларым» деп чараш ыры үнүп келирге, уруум Наталья Лопсан биске ол ырыны пианинога ойнап бергеш, «Кенденбильзиин, кымның ырызы ирги?» деп турар чүве.
Ынчан Ростислав Докур-ооловичиниң өөнүң ишти Россияның болгаш Тываның алдарлыг артизи Екатерина Кенденбильден ол ыры дугайында айтырарымга, «Дыка чараш ыры-дыр ийин. Та кымның ырызы ыйнаан» — дээр болган.
А кажан Зинаида Казанцева Р.Д. Кенденбильдиң дугайында «Рожденный петь» деп номну бижип тургаш, Докур-ооловичиниң архивинден чуруктар, материалдар эккел деп дилээн. Екатерина Седип-ооловнаның бажыңынга баргаш, Ростислав Докур-ооловичиниң шыгжагга чыткан материалдарындан солун чуруктар, ноталар дилеп эгелээн мен. Архивинде папкаларда тема аайы-биле ырыларны аайлай суп каан болган. Бир папкада гимннер, өскезинде солундан кескен ноталар дээш документ бүрүзүнде ай, хүнүн, бижиттинген черин айтып, демдеглээн болду. Бир папкада бодунуң бижээни ырылары, аялгаларының ноталары, бир папкада аян-чорук үезинден материалдар дээш шуптузу аайлыг-баштыг. Чамдык ырыларда ай, хүнүн, болгаш шагындан бээр айытканы магаданчыг. Чурук бүрүзүнде кым-биле кажан, каяа тырттырганын демдеглээн. Архивти аайлап көрүп оргаш, хенертен «Дагларым» деп ырының нотазын тып алдым. Бодумнуң караамга бүзүревейн барган мен. Нота бижээн саазынның артында ырының сөстерин бижээн. Өөнүң иштинге көргүзеримге, хол үжүүн танып каан. Иелээн ыглапкан бис.
Ооң соонда, 2000 чылдарның эгезинде Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржай-биле ужурашкаш, «Дагларым» деп ырының сөзү канчаар тывылганын айтырдым.
Кызылдың 20 дугаар садыынга сүт садып алыр дээш, даң бажында оочурлап турда, Ростислав Докур-оолович Даржайны кыйгырып алгаш, мындыг аялга чогаадып алдым дээш кулаанга аялгазын ырлап бергеш, сөс чогаадырын дилээн. Даржайның кулаанга демги аялга дыңналгаш туруптарга, дыка дүрген ийи куплет шүлүктү чогаадыпкаш, Ростислав Докур-ооловичиниң бажыңынга халып чеде берген. Ол шүлүктү алгаш, фортепианога ойнапкан. Шак-ла мынчаар ол ыры төрүттүнген чүве-дир.
2021–2022 чылда пандемия эгелей бергенде, ыраажы Сайын-Хоо Намчылак Тывага келгеш, Кызылдың уран чүүл колледжизинге студентилер-биле ужуражып турган. Ынчан мен «Дагларым» деп ырыны кымдан алганын сонуургап айтырарымга, бир-ле кижи эккеп берген, кым эккелгенин сагынмас болду. Ооң соонда ол ырының канчаар төрүттүнгенин Сайын-Хоо Намчылакка чугаалап берген мен.
Бир катап Моолдан эртемден келгеш, «Дагларым» деп ырының аялгазын Р.Д. Кенденбиль, а сөзүн А.А. Даржай бижээн деп бадыткал дилеп чоруур болган. Моол черниң бир хамаатызы ава дугайында шүлүкке ол аялганы ырлап турарын чугаалаан».
Мария Моңгушовнаның төөгүлүг сактыышкынынга бадыткал кылдыр ноталыг документиниң чуруун салдывыс. «Төрел билбес төөрээр, төөгү билбес түрээр» деп тыва улустуң үлегер домаанда ышкаш болу бербези-биле «Дагларым» деп ырының төөгүзүн салгалдарывыс билип чорзун дээш, бо чүүлдү бижидим.
Айдың ОНДАР.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6