1941 чылдың июнь 22-де даң адып орда фашистиг аг-шеригниң 170 ажыг дивизиялары Совет Эвилелиниң барыын кызыгаарын оор ёзу-биле чаза таварааш, чурттуң дыка хөй хоорай, суурларын бомбалап, хан-төгүүшкүннүг, аар-берге тулчуушкуннарны эгелээн.
Советтиг Ада-чурттуң кырынга улуг айыыл диргелип келген.
Кожазы Совет Эвилелинге берге байдал, кадыг-дошкун шылгалданың хүннери эгелээри билек, Тыва Арат Республика акы-дуңма дузазын көргүскен.
Совет күрүнеже гитлерлиг дээрбечилерниң халдаан хүнүнде ТАР-ның X Улуг Хуралы ажыттынган. Ук Хурал бүгү Тыва улустуң тура-соруун илередип, фашистиг Германиядан чуртту камгалаарынга тыва улус үлүүн кииреринге кезээде беленин Совет Эвилелиниң Чазаанга медеглээн. «Тываның арат чону бодунуң революстуг намынга, чазаанга баштадып алгаш, фашистиг халдакчыларны туюлунга чедир чылча шаап, тиилээр дээш, демисежип турар совет улустуң ол демиселинге бодунуң амы-тынын хайыралавайн, бүгү-ле бар күжү болгаш аргалары-биле киржиринге белен» дээн күчүлүг, дээштиг сөстер ТАР-ның X Улуг Хуралының декларациязында айыттынган.
Калчаа фашистерниң Совет Эвилелинче халдаан хүнүнде ТАР-ның найысылалы – Кызыл хоорайның чайгы садында ногаан театрга ТАР-ның X Улуг Хуралының төлээлериниң болгаш Кызыл хоорайның чурттакчы чонунуң 2 муң ажыг кижи киржикчилиг митингизи болган. Ол митингиге ТАРН ТК-ның секретары эш Тока Совет Эвилелинче фашистиг Германияның халдаан дугайында медээни дыңнатпышаан, саң-хөө болгаш өске-даа чүүлдер талазы-биле ССРЭ-ге бүрүнү-биле дузалаарын медеглээн.
Ол хүнден эгелээш, Кызыл хоорайның төвүнде узун чагыда аскан радио Советтер чуртунда болуп турар байдалды бүрүнү-биле дамчыдып, бүгү Тываның чонун дайынчы байдалче киирген. Арбан, суму, кожууннар база аар медээни бодунуу дег хүлээп алган.
Дараазында хүнде ТАР-ның Чогаалчыларының ээлчег чок хуралы эрткен. Аңаа тыва чечен чогаал бүгү чоннуң үнү болур, дайын темазынга дарый дүрген чогаалдар бижиир, улус-чоннуң күжүн чаңгыс угже – Тиилелгеже – мөөңнээр дугайында шиитпир хүлээп алдынган. ТАР-ның Чогаалчылар Эвилелиниң даргазы Сергей Пюрбюнүң «Тиилелгеже» деп шүлүү ол-ла каш хонуктарда күчүлүг ыр болу берген. Ону бүгү Тыва ырлажып турган.
Амыр-чыргал бүргеп-шыпкан
Амы-тындан артык төрээн чурт
Хамык оглун дөгерезин
Кайыын тура кыйгырып туру.
Эрес-дидим, чалданыш чок
Эрге-шөлээ, хосталга дээш,
Тулчуушкунче, тулчуушкунче
Тура дүшпейн бурунгаар...
Шак мындыг чергелиг ырлар, шүлүктер чон аразынга нептереңгейи-биле тарап эгелээн.
ТАР-ның Чогаалчылар Эвилелиниң харыысалгалыг секретары, ооң соонда «Шын» солуннуң кол редактору апарган Б. Хөвеңмейниң дайын темазынга чураан чуруктары ном, сеткүүлдер арыннарынга көстүп келген. Ылаңгыя «ССРЭ-ден холуң ырат!», «Бүгү чүвени – фронтуга!» деп чуруктары тыва кижи бүрүзүнүң килеңин, чүткүлүн көргүскен төөгүлүг чуруктар болур.
1941 чылдың июнь 26-да ТАРН ТК-ның II пленуму болуп эрткен. Ук пленум улуг Совет Эвилелинче герман фашистерниң оор ёзу-биле халдаан дугайында, ТАР-ның X Улуг Хуралының Декларациязын боттандырар дугайында ТАР ТК-ның чиңгине секретары эш Токаның илеткелин дыңнааш, Тыва Арат Республика совет улустуң герман фашистерге удур демиселинге бар турган бүгү күштери-биле болгаш бүгү-ле болдунар аргалары-биле киржир деп тускай доктаал үндүрген.
Тывага ол үеде үнүп турган солуннар, сеткүүлдер дайынчы теманы доктаамал чырыдып турган.
Тываның арат чону фронтуже белек чыыр талазы-биле эң-не идепкейлиин көргүскен. Кызылдың дааранылга фабриказы алгы тоннарны, хол-хаптарын, чүвүр, хөйлеңнерни хөйү-биле бүдүрүп үндүрүп, даараныкчылар аразынга стахановчу шимчээшкин эгелээн.
1941 чылдың июль 5-те Таңды кожууннуң 1938-1940 чылдарда халашкан эрги шериглериниң хуралындан ТАРН ТК-га, Тываның чазаанга ССРЭ-ни болгаш бодунуң төрээн чуртун камгалаарынга бүгү күжүн, эът-ханы-биле туржурунга кажан-даа беленин бүзүреткен телеграммазы баштайгыларның бирээзи болган. Ол чергелиг телеграммалар, рапорттар, фронтуже чорударын дилээн билдириишкиннер Тываның Чазаанга хөйү-биле кээп турган.
Оларның бирээзи 1941 чылдың июль 8-те бижээни капитан ужудукчу Кидиспейниң рапортунда мындыг одуруглар бар: «Мээң күзеп дилээрим болза, ТАР-ның намындан, чазаандан чөпшээрээр болза, улуг Кызыл Шеригниң ужар чүүлүнүң составынга барып, улуг Ада-чуртту камгалаар улуг күзелдиг мен. Бир эвес нам, чазактан улус чорударын чөпшээрээр болза, мени бирги ээлчегде чорударын диледим. 1941 ч. июль 8».
Кызыл Шеригге дузаламчы, кызыл коъш, белек чорудулгазын чугаалап, сактып тура, Кызыл Шеригниң Шериг-Агаар күштеринге Тыва Арат Республиканың чонунуң акша-хөреңгизи-биле тудуп берген дайынчы ужар-хеме эскадрильязынга № 3812, 3746, 3838, 3827, 3829, 3872, 3918, 3905, 3847 болгаш 3852 «ЯК-76» деп самолеттарны хүлээдип бергениниң дугайын база чугулага ап, аңаа чоргаарланыр ужурлуг бис.
Дайын эгелээн чылдың декабрьда Москва хоорайның аныяктарының тыва оолдар, кыстарга чагаазы онза черни ээлээн. Совет Эвилели биле Тыва Арат Республиканың аныяктарының найыралы быжыгып, делгерезин деп кыйгырыгны кылып, Гитлерниң араатан бөрүлеринге удур өлүмнүг сегиржип алыышкынга Тыва Арат Республиканың аныяктары кажан-даа бистиң-биле кады чоруур болгаш бүгү кижи төрелгетенниң аас-кежии дээш тулчуп турар демиселчилерниң бирги одуругларынга туржур дээрзин бүзүреттиргенин оон номчуур аргалыг бис.
Бистиң корр. #Шын