Амгы үеде Тывада «Тыва дайынчылар – кара өлүмнүң салгакчылары» база «Тываның оолдарының маадырлыг чоруу. Мөңге сактыышкын!» деп төлевилелдер боттанып, ажылының үре-түңнелдерин көргүзе берген. Оларның ачызында республиканың болгаш бүгү чурттуң чурттакчылары сагыш-сеткилге дээптер театржыткан шиилерни көрген, 301 маадырның ады чүгле даңзыже кирген эвес, а кижи бүрүзүн делгереңгей кылдыр чуруп көргүскен дириг төөгүлерде кезээ мөңгеде арткан.
Президентиниң культурлуг эгелээшкиннер фондузу муң-муң төлевилелдер аразындан «Тыва дайынчылар – кара өлүмнүң салгакчылары» деп эң-не сагыш-сеткилди хөлзедиптер болгаш улуг ужур-уткалыг төлевилелдерниң бирээзин шилип алган. Ооң автору төлевилелдерниң боттанылгазының дугайында, ук үзел-бодалдың канчап тыптып келгенин база ажылдың түңнелдери-биле таныштырган. Ол дыка хөйнү чугаалап турар. Ук төлевилелди боттандырган команданың республикада чорудуп турар ажылы национал ужур-уткалыг.
2025 чылда ийи дугаар төлевилелди Тывага чедиишкинниг боттандырган. Ол бир дугаар төлевилелдиң уланчызы «Тываның оолдарының маадырлыг чоруктары. Мөңге сактыышкын!» деп ат-биле төрүттүнүп келген.
Дайын шөлүнден эглип келбээн дайынчыларның иелеринге, кадайларынга, акыларынга, угбаларынга, ажы-төлүнге бо төлевилел ёзулуг деткимчени берген. Чоок кижизиниң салым-чолунуң дугайында билип, ооң Ада-чурту дээш амы-тынын бергенин кым-даа утпаан дээрзин миннири үнелеп четпес.
«Бо бижиттинген очерк бүрүзү, кижилерниң арыннарында өөрүп четтириишкинниң хүлүмзүрүү, карак чаштары чүгле төөгү болур эвес, а бистиң эң-не улуг чедиишкинивис-тир» — деп, Роланда Сергеевна өөрүшкүзү-биле үлешкен.
Улуг төлевилел бүрүзү анаа-ла тыптып келбес, сагыш-сеткилге бир-ле кайгамчыктыг минниишкинниң тыптып келгенинден эгелээр. Баштай “Тувиночка”, ооң соонда “Тувинец” апарган журналдың кол редакторунга шак ындыг улуг төлевилел боттандырар деп бодал дайынчы оолдарны сактып, оларның чоок кижилериниң кажыыдалын үлежири чугула деп хензиг-ле бодалдан тыптып келген.
"Тускай шериг операциязының эгезинде сеткүүлүвүске "Сактыышкын аллеязы" деп рубриканы ажыткан бис" — деп, Роланда Сандан чугаалаан. — "ТШО-га маадырлыы-биле бажын салган оолдарывыстың допчу намдарларын парлап турган бис. Ёзулуг Сактыышкын номун парлап үндүрер болзувусса кандыг ирги деп бодал удаваанда бажымга кирип келген. Анаа-ла кыска допчу-намдарлар чыындызы эвес, а маадыр бүрүзүнүң кандыг кижи чорааны, салым-чолу база турар".
Шак ындыг бодал 2022 чылда тыптып келген. Төлевилелдиң удуртукчузу болганда, Роланда Сандан ындыг улуг хемчээлдиг ажылды кылырда күш, акшаландырыышкын херек дээрзин билип турган. Ол бодалды боттандырар арга 2023 чылдың чайын, кажан Президентиниң культурлуг эгелээшкиннер фондузу тускай мөөрей чарлаптарга тургустунуп келген. Ынаар чагыгны киирер мурнунда ёзулуг журналист кижиниң ажылының сайгарылгазын кылган.
“Өске регионнарда ындыг ажылдар чоруттунуп турар бе дээрзин көрүп турдум. Чүгле бир октаттынган черде бар болду. Чуртта бир дугаар долу эргелиг, хөй ажыл-чорудулгалыг сайтыны тургузарын шиитпирледивис. Төлевилелдиң онзагай чүүлү ол болган».
Ажыл шыңгыы эгелээн. Хөй-ле чүүлдү өөренип көрүп, деткимче чагааларны бижип, бюджет, команда тургузары дээш кылыр ажыл-ла хөй. Ол бүгү шупту кыска хуусаа дургузунда болган.
ЧАҢГЫС ҮЗЕЛ-БОДАЛДЫГЛАР ЧЫГЛЫП КЕЛГЕН
Сактыышкын номун кылырда, чүгле бодалды тывылдырары эвес, а ону боттандырар кижилер база чугула херек болган. “Чүгле бодумнуң таныыр улузумну чалап турдум. Душ бооп таваржып келген улус ындыг шыңгыы төлевилге турбас ужурлуг. Бисте журналистер эвээш, оларның хөй кезиин таныыр мен. Чаңгыс кижиниң хууда эгелээшкини-биле ёзулуг төлевилелди анаа-ла кылыр дээш эвес, а сагыш-сеткилиниң ханызындан боттандырар дээрзин бадыткап шыдапкан демниг команда тургустунуп келген. А шак ындыг команда дайынчыларның дугайында сактыышкыннарны диригжидип, мөңгежидип шыдаан” – деп, төлевилелдиң удуртукчузу демдеглээн.
Бо бүгү чүве Ада-чурту дээш амы-тынын берген дайынчыларның өг-бүлелериниң дилеглеринден эгелээн. Боттарының шериг оолдарының, ашактарының дугайында медээни чорудар кылдыр ВКонтактеге бөлүктү тургускан. Баштай 100 очеркти чыыр сорулга салдынган турган. Ынчалза-даа аңаа кыска допчу-намдарлар чыглып келген. Маадырларның дугайында солун кылдыр бижиирде, оларның өг-бүлелери-биле ужуражыры негеттинип келген. Ол сагыш-сеткилге дыка-ла берге болган.
“Оолдарын, ашактарын чидирген иелерни, келиннерни дыңнап, олар дээш сагыш човаары кижи бүрүзүнге берге болган. Кажан “ТР-ниң Сактыышкын номунуң” 1-ги кезээ үнүп келирге, төлевилел доозулган деп чугаалап шыдавас болган мен. Шак ындыг номнарны кылыры мээң хүлээлгем болгаш ажылым апарган. Ам 2 дугаар кезээ үнүп келген. Ынаар 201 очерк кирген. Ол дээрге кайгамчык улуг күш-түр. Дайынчыларның чоок кижилеринге четтиргеним илередир-дир мен. Номнуң 2 дугаар кезээ оларның акша-хөреңгизи-биле үнген болгай. Төлевилелдиң база бир сагыш-сеткилди оттуруптар нарын кезээ чуруктарны кылымал угаан дузазы-биле чаартыры болган. Төлевилелдиң сайтызынче чурукту киирипкеш, баннерге үндүрер кылдыр улгаттырып безин болур шынарлыг чурукче хуулдуруптар. Маадыр оолдарның чоок кижилеринге ол канчаар-даа аажок үнеленчиг. Чүге дээрге олар ынак кижизиниң чуруун катап тургузуп, чаартыр тускай эртемниг кижи дилеп турбастар” – деп, Роланда Сандан чугаалаан.
СЦЕНАГА МӨҢГЕЖИТКЕН
Тывага чуртка туруп көрбээн ховар дээн “Тываның оолдарының маадырлыг чоруу” деп фестиваль-мөөрей төлевилелдиң база бир кезээ болган. Тываның национал театрының сценазынга ТШО-га маадырлыы-биле бажын салган чаңгыс чер чурттугларывыс көстүп келген. Оларның амыр эвес ажыл-амыдыралын, тулчуушкунун шиижидип көргүскен төөгүлер сцена кырынга-даа, интернет четкизинге-даа хөй-хөй көрүкчүлерниң ишти-хөңнүн хайныктырыпкан. Чаңгыс чер чурттугларывыстың маадырлыг чоруун чүгле номнарга эвес, сцена кырынга база мөңгежидер бодал чайгаар-ла тыптып келген. Бир дугаар төлевилел-биле ажылдап тургаш, Роланда Сандан хөй-ле сагыш-сеткилди өттүр өрүмнеп келир төөгүлерни дыңнаан. Ол бүгүнү чүге сценажыдып болбазыл деп бодал ооң бажынга кирген. Шак ынчаар бот-тывынгыр театр коллективтериниң аразынга бир дугаар республика чергелиг фестиваль-мөөрей болган. “Ооң берге чүүлү айыттынган хуусаа көңгүс кыска болган. Шиижиткен көргүзүгнү эгезинден тура кылыр болгай. Ынчалза-даа киржикчилер дөмей-ле четтигипкен. Оларга ол дээш канчаар-даа аажок өөрүп четтиргеним илередир-дир мен” – деп, төлевилелдиң автору демдеглээн.
Шилилге ажык эрткен. Белен бижип каан шиилиг коллектив бүрүзү киржип турган. Арга-дуржулгалыг драматургтар 10 чагыгның аразындан 6 тиилекчини илереткен. Авторларга болгаш режиссёрларга сөзүглелдерин экижидеринге дузалажыр мастер-класстарны эрттирген соонда, командалар белеткенип кирипкен. Амгы үеде мөөрейге киришкен шиилерни ВКонтакте социал четкиде төлевилелдиң ады-биле адаттынган бөлүкте салган. Тыва театрның кол режиссёру Леонид Каң-оол бот-тывынгыр коллективтерниң ажылдарын эки деп үнелээн. Белеткели-даа, режиссуразы-даа, драматургиязы-даа, шиилерни тургусканы-даа бедик деңнелде дээрзин демдеглээн. Бистиң республикавыстың кожуун, суурларынга боттарының изиг күзели-биле шиилерни тургузуптар бот-тывынгыр коллективтер бары канчаар-даа аажок өөрүнчүг. Ук фестивальды улаштыр эрттирери ТР-ниң Культура яамызының шиитпиринден хамааржыр дээрзин автор демдеглээн. Кожууннарда театр коллективтерин деткип, мындыг фестивальдарны моон-даа соңгаар эрттирери күзенчиг.
ВОЛОНТЁРЛАРНЫ БАЗА УТПААН
Фронтучу 10 волонтёр-биле интервьюларны видеога тырттыргаш, социал четкиже салыры төлевилелдиң база бир кезээ болган. Ону “Оваа медиа” КХН база Улусчу фронт демнежип кылган. Волонтёрларның даңзызын кожууннарның төлээлери боттары киирген. Оларны республиканың аңгы-аңгы кожууннарынга тырттырып турган. “Волонтёрлар дээрге-ле көзүлбес фронтунуң дайынчылары деп чугаалаар. Оларның хөй кезии боттарының ажылының дугайында камера баарынга бир дугаар чугаалаар аргалыг болган. Аажок девидеп турза-даа, кижиниң сагыш-сеткилин хайныктыр чугааланыптар болдулар. ВКонтактеже салыптарывыска, дыка хөй кижи көрген. Волонтёрларның хөй кезии улуг улус болган, а аныяктарның үези эвээш-даа болза, олар дөмей-ле дузалажып турарлар” – деп, Роланда Сандан чугаалаан.
Сактыышкын номундан аңгыда, Тыва Республиканың дайынчыларының сайтызын база ажылдап кылган. Шак ындыг сайт чурттуң өске булуңнарында чок. Тыва ол талазы-биле мурнапкан. Ооң онзагай чүүлү кылымал угаан дузазы-биле дайынчыларның чуруктарын чаартып, диригжидип, открыткаларны кылган. Ында чуруктарның шынарын база кончуг эки кылган. Кол-ла чүве дайзыннарның талазындан сайтыны чара базып үрээри болдунмас кылдыр камгалалды база кылган. Сайтыны улаштыр долдуруп, открыткаларны видео хевиринге база кылырын уламчылаар.
ЭҢ-НЕ ҮНЕЛИГ ЧҮҮЛ
Ада-чурту дээш маадырлыы-биле бажын салган дайынчыларның өг-бүлелери, чоок кижилери канчаар-даа аажок өөрүп четтиргенин илереткеннер. Оларга боттарынга номну үндүрери азы сайтыны тургузары берге болурун төлевилелдиң автору демдеглээн: “Ооң өртээ аар болгаш ону организастап кылыр хөй-ле кижилер херек. Материалдыг таладан-даа артык төлевилелди боттандырып турар журналистерниң талазындан сагыш-сеткил талазы-биле деткимче кончуг чугула болган. Хөй-ле кижилер интервью соонда ам-на сагыш-сеткилин үндүр чугаалапканынга сеткил ханып, оларның ишти-хөңнүн дыңнааны дээш, журналистерге четтиргенин илередип турганнар”.
Амгы үеде даңзыда боттарының оочурун манап чыдар 500 хире дайынчының аттары бар. Ол дээрге-ле сактыышкын номунуң 3-кү, 4-кү кезектерин база үндүрери чугула деп чүүлдү көргүзүп турары ол. Хөй-ле чок болган дайынчыларның ада-иелери назы-хары улгады берген кижилер болуп кээр. Олар сактыышкын номун холунга тудуп алгаш, оолдарын бүгү чон утпайн, үргүлчү сактып, бодап чоруур деп чүүлдү билип, сагыш-сеткилин оожургадып алырын бодап чоруурлар. “Үе дендии дүрген эрте бээр, а бис шупту мөңгеде чурттавас болгай бис. Ынчангаш ону боттандырар деткимчени болгаш акшаландырыышкынны тып алырывыска идегеп турар бис. Бо дээрге канчаар-даа аажок чугула төлевилел-дир, ооң чугулазы амдыызында билдинмес болуп чадавас. Регионнуң Чазааның болгаш чогуур организацияларның болгаш албан черлериниң оон-даа шыңгыы болгаш ханы киржилгезин көрүксээр-дир мен. Мен кады ажылдаарынга кезээде ажык мен” – деп, Роланда Сандан чугаалаан.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27