“...дедир кый деп эккеп алыр...”

ЭММА ЦАЛЛАГОВА – 75 ХАР
Тыва хуулгаазын сорунзалыг деп чугаалажырында ужур-ла бар. Тывага келгеш, өске чер-чурттуг чеже кижилер ооң ол хуулгаазынынга алзып, маңаа чурттап артып кагбаан дээрил! Ындыг кижилерниң, Тываны чуртугзуна бергеннерниң бирээзи республикага башкы-даа, шүлүкчү-даа ат-сураа билдингир Эмма Борисовна Цаллагова.

Совет үеде, талыгыр 1971 чылда, Соңгу-Осетин күрүне университединиң филология факультединиң доозукчузу 22 харлыг аныяк уруг Эмманы Тываже ажылдадып чорудуптарга, Азия төвүнде республикага бүгү назынында чурттап, ажылдап артып каар, чүлдү-чүрээ, салым-чолу, амыдырал-чуртталгазы тыва чер-биле чарылбас апаар деп чүве ооң сагыш-сеткилинге кайын кирген боор. Эмма Борисовна республиканың аңгы-аңгы школаларынга (Кызыл-Даг, Шекпээр, Берт-Даг, Ийме) орус дыл болгаш чогаал башкылаан. Тываның күрүне университединиң литература кафедразынга хөй чылдар дургузунда ажылдаан. 1995 чылда филология эртемнериниң кандидады эртем адын камгалап алган.

Школачы чылдарында-ла Эмма Цаллагова шүлүктерни бижип, Соңгу Осетияның солуннарынга болгаш «Мах дуг» (Мой край) чечен чогаал альманагынга парладып турган. Ынчангаш ооң шүлүкчү ады Осетияга билдингир апарган.

Башкы ажылын осетин уруг Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг школазынга, чонар-даш чазаар ус-шеверлер чуртунга эгелээни ооң чогаадыкчы салым-чаяанынга салдарлыг болган, чаа аянны киирген чадавас. Чүге дээрге шүлүк-даа чогаадырының, чонар-даштан янзы-бүрү дүрзү-хевирлер-даа чазаарының алыс дөзү чаңгыс – чогаадыкчы сеткил-хөөн. Тывага аныяк шүлүкчүнүң чогаадыкчы салым-чаяаны улам-на чечектелген.

Тыва чечен чогаалды Эмма Цаллагова аажок сонуургап чораан. Монгуш Өлчей-оол, Екатерина Танова, Зоя Намзырай, Антон Үержаа, Сайлыкмаа Комбу, Мария Күжүгет дээш өске-даа тыва шүлүкчүлерниң шүлүктерин орус дылче очулдурган. Оларның шүлүктери Эмма Цаллагованың очулгазынга орус дылга бир янзы хөөннерлиг апарганын тыва поэзияның шинчилекчилери демдеглээннер.

Эмма Борисовнаның назы-хары элээн улгады бергенде бижээн шүлүктеринге тыва черни чуртугзуна бергени дыка тодазы-биле көстүп, Тыва-биле чарлып шыдавазының дугайында хөөннер шүлүктеринге аажок илдең апарган. 1998 чылда чырыкче үнген «Мелодия для летящей птицы» (Ужуп чоруур куштуң аялгазы) деп шүлүктер номунда «Прощание с Енисеем» (Улуг-Хем-биле чарлыышкын) , «Письмо в Туву» (Тываже чагаа), «Прощание с Бай-Тайгой» (Бай-Тайга-биле чарлыышкын) деп шүлүктеринде ол хөөн улам чидигленген. Бо шүлүктерниң шуптузунда авторнуң төрээн чери Кавказче чаныксаанының, Тыва-биле чарлып шыдавазының муңгак хөөнү бар. “О Тува” деп шүлүүнде ол мынчаар илереттинген.

О Тува! – ты как песня,
в которой есть радость и мощь.
Абаканской дорогой
уйти от тебя я пыталась.
Но в попытках я знала:
ты, сердце, меня призовешь, —
призывало… — и снова
Я в эти края возвращалась.

Так и ты не забудешь меня.
Если снова тоска
уведет меня к родине,
к милым вершинам Кавказа,
все равно не поверю,
что жизнь, что любовь, что судьба
не сведут нас с тобою
для радостной встречи ни разу

Сенден ырап чоруй баарын
Чеже катап оралдаштым.
Шенеп дескен санымда-ла билир турдум:
Сеткил-чүрээм дедир кый деп эккеп алыр.
Кыйгырарга, шак бо черже
Кылыйтыптар чалгын-чүглүг чаныган мен.

Аажок күштүг сарын мени
Хайыралыг
Кавказ сыннар баштарынче
Аппаар болза, бодуң база мени утпа.
Амыдырал,
Ынакшыл-даа,
Салым-чол-даа
Сени, мени
Сагыш өөртүр ужуралга
Чаңгыс-даа бол уткуштурбайн баарынга
Канчап черле бүзүрээр мен.

(Тываның улустуң
чогаалчызы Николай Кууларның очулгазы).

Бо шүлүктүң сюжеди ол-ла олчаан бүткен ышкаш. Эмма Борисовна 70 хар юбилейин Тываның күрүне университединиң студентилери болгаш башкылары, эш-өөрү-биле 2019 чылдың январь 31-де байырлыы-биле демдеглеп эрттирген соонда, Кавказче чоруй барза-даа, чурттугзунган чери Тываже чанып келгеш, 2020 чылдың январьда, Рождество байырлалының бүдүүзүнде чырык өртемчейден чарлып чоруткан. Ынчалза-даа ооң чогаадыкчы салым-чаяаны, шүлүктери, очулгалары тыва чечен чогаалдың база бир үнелиг кезии болуп артып калган.
Кайгамчыктыг осетин–тыва–орус шүлүкчү Эмма Цаллагованың бижээни
Аажок күштүг сарын мени
Хайыралыг
Кавказ сыннар баштарынче
Аппаар болза, бодуң база мени утпа

дээн ышкаш одуругларлыг шүлүктерин номчаан санында-ла, ооң-биле ужурашканывыс, ону утпаанывыс боор.

Шаңгыр-оол СУВАҢ, Тываның улустуң чогаалчызы.

“Шын” № 7 2024 чылдың январь 31