Чеже-даа чыккылама соок бол, январь ай Тываның солун намдарлыг кижилериниң чырык черге төк кээп дүшкениниң айы боор чүве-дир. Мээң билирим, аралажып чоруур таныштарымның аразында чылды эгелээн айда төрүттүнгеннер хөй. Бодум база бо айда төрүттүнген болгаш, ооң чурагайын багай эвес билир мен. Зодиак езугаар январь Те (Козерог) айга хамааржыр. Те дег чоргаар, бурунгаар чүткүлдүг, үзе кирип, шаптыктавас болза, сорулгаларын чедип алырынга туралыг, сонуургак деп бо айның чурагайында бижип каан. Сонуургак болганының ужун албан-на бир ужуралга таварышкан болур. Дедири, өжежи дээрге теве сидии дег. Көгүдерге, чогум ажырбас улус — дыңнангыр, чөпшүл. Бүдүжүнүң аайы-биле холерик болгаш ындыг ийик бе, чаңгыс чүүлге кичээнгейин үр доктаадып шыдавас, кылган үүлезин ара кааптар болза, төндүр кыл деп албадап шыдавас сен, эптеп-чөптеп көгүдер дээрден башка. Соок январьда төрүттүнгеннерниң мөзүзү мындыг улус. Чамдыкта-чамдыкта бодап олурарга, ол бүгү шын-даа ышкаш сагындырар азы ындыг айтыышкынны чурагайда баш бурунгаар айтып калган болгаш ындыг бе, аайлажы бээриниң ужуру ында деп база бодаар чордум.
Үстүнде аралажып чоруур кижилеримниң дугайында каксы чугаалаан мен. Кымнарыл ол? Олар дээрге Дандар-оол Көк-Хунаевич Ооржак, Биче-оол Сундуевич Шыырап, Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей, Мерген Кыргысович Анай-оол... Мээң билирим улус аразындан боларны эки сактыр-дыр мен. Оларның каяа, чүүге ажылдап, кандыг албан-дужаал эдилеп чораанын, кандыг ат-сыпка-даа четкенин бижип канчаар деп мен, бүдүн Тыва оларны билир, дыңнаан. Шыдыраага спорт мастеринге кандидат Мерген Кыргысович Анай-оол деп, Кызылдың 2 дугаар ортумак школазынга хүрежип өскен эжимден аңгыда, олар хар-назы талазы-биле менден улуг улус. Оларның эң улуу чаңгыс классчым Дандарның ачазы Дандар-оол Көк-Хунаевич Ооржакты бо хүнге чедир “Ак-сегел” (аксакал) деп хүндүлеп адаар бис. Черле ынчаш, ак-сегелдиг улус мерген угаанныг болур улус. Байдалды ажыглап алгаш, оларга болгаш январь айда төрүттүнген бүгү кижилерге аас-кежикти, үнүп келген чаа чыл-биле байыр чедирип, оларның бирээзинден алганым кыска интервьюну силерниң кичээнгейиңерге бараалгаттым.
Тыва Республиканың күрүнениң болгаш хөй-ниитиниң билдингир ажылдакчызы, комсомол, партия ажылының болгаш милицияның хоочуну Биче-оол Сундуевич Шыырап 2024 чылдың январь 1-де 80 харлаар. 1992 чылдан эгелээш 1999 чылдың барык төнчүзүнге чедир Тыва Республиканың Чазааның социал политика талазы-биле оралакчы даргазы албан-дужаалга ажылдаан кижи. Ниитилел системазының солушкан баштайгы үезинде ол өөредилге, эртем-билиг, кадык камгалалы, социал политика, культура, уран чүүл, спорт талазы-биле хөй талалыг хемчеглерни бедик утка-шынарлыг, солун-көрүштүг организастап, удуртуп эрттиреринге исти арттырган удуртукчуларның бирээзи. Чоннуң Биче-оол Сундуевичини бөдүүн, биче сеткилдиг, кижилерге сагыш човаачал, алыксак-чиксек чүвеге хөңнү чок, шынчы деп үнелеп турары таварылга эвес. Ол Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутадынга, Тываның чонунуң Улуг Хуралының (съездизиниң) Даргазынга соңгуткаш, ажылдап турган. Төрээн республиказының социал-экономиктиг хөгжүлдезинге ачы-хавыяазы дээш Биче-оол Сундуевич Шыырап Тыва Республиканың ордени, “Шылгараңгай күш-ажылы дээш” деп медалы-биле шаңнаткан, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Тес-Хем кожууннуң хүндүлүг хамаатызы деп аттарның эдилекчизи. Амгы үеде Биче-оол Сундуевич хүндүлүг дыштанылгада-даа болза, Россияның, Тываның, төрээн кожуунунуң амыдыралындан чыдып калбайн, бодунуң көрүжүн, үзел-бодалын илередип чоруур элбек арга-дуржулгалыг хоочуннарның бирээзи.
Бодунуң дугайында каш сөстен чугаалаарын дилээримге, ол мынчаар харыылады:
– Мээң төөгүм болза, бүгү Тывада чаңгыс үежилеримниң, кады өөренип, ажылдап чораан эш-өөрүмнүң намдары-биле кара олчаан: тыва өгге төрүттүнген, мал-маган аразынга өскен, школа, студент, дээди эртем, шериг, өг-бүле, ажы-төл, ажыл-ишчи намдар, ам хүндүлүг дыштанылгада мен. Төрээн чурту дээш ажылдап чораан, “Күш-ажылдың хоочуну” медальдың эдилекчизи өөм ишти, ажы-төлүм иези-биле 57 чыл кады чурттаан бис. Оглумнуң, уругларымның уруг-дарыы, уйнуктарым, ам мырыңай оларның бичии-чаш ажы-төлү шуут эңдерилген ийин, олар мээң өөрүшкү-маңнайым. Кажан-даа меңээ уттундурбас төрүттүнген чер-чуртум О-Шынаам база ол ышкаш бичии чажымдан доругуп өскен, школага өөренген, ажылдап эгелээн, өг-бүле туткан, ажы-төлдүг болган, күрүнениң, хөй-ниитиниң харыысалгалыг удуртукчу ажылынче мени үдеп чоруткан эргим суурум Берт-Дагга, чонумга чоргаарланыр мен.
– Биче-оол Сундуевич, силер-биле хөөрежирге, дыка хөөрештиг, Тывада барбаан-четпээн сууруңар-даа чок болгай, солун кижилер-биле ужуражып чорааныңар дугайында чугаалап көрүңерем?
– Чоп болбас деп, шынап-ла, селгүүстеп эвес, ажыл-агый аайы-биле сургакчылап, хурал-суглаа, янзы-бүрү социал айтырыглар, культура, спортчу хемчеглер дээш барбаан-четпээн суурум чок ийин. Онза-ла ийин тыва чон, суурлары, агаар-бойдузу, аъш-чеми, ажы-төлү, азыраан малы кайгамчык. Кожууннар, хоорайларны чугаалаваска, Мөңгүн-Тайга, Тожу, Куңгуртуг, Бии-Хем ышкаш черлерниң чедери берге бичии суурларынга шуптузунга четкен мен. Кончуг-даа берге үелер турган, хөөкүй тыва чон, хоочуннар, суур, суму даргалары, башкылар, эмчилер, көдээниң ажыл-ишчилери шыдажып үнген болгай бис. Наадым, Шагаа, хөөмей-сыгыт, оюн-концерт, спортчу маргылдааларны үзүктел чок эрттирип келдивис. Солун кижилер-биле дээрге, бир дугаарында, Совет Эвилелиниң Маадыры Чүргүй-оол Намгаевич Хомушку, ооң-биле кады бир суурга чурттап, аныяктарны, өөреникчилерни баштап алгаш, дүжүт ажаалдазынга деңге киржип, республика слёдунга аныяктар-биле ужуражып, чүнү кылбаан дээр, ол уттундурбас. Комсомол райкомунуң бир дугаар секретары тургаш, С.К.-Х. Тока дарга-биле албан-ёзу-биле чугаалаштым, шаандагы хоочуннарны чугаалап-чугаалап, ам бис улгаткан, моон соңгаар аныяк улус силер чазак-чагыргага даргалаар силер, барыңар че, чугаага шору-дур сен дээн чүве ийин. Караш-ла дээн мен. Сөөлүнде элдеп, шынап-ла, Чазактың оралакчы даргазынга ажылдап чордум. Бир онзагай ужуражылга, Чырыткылыг XIV Далай-Лама башкы Тывага моорлап келгенде, хүндүлүг башкыны доктаамал, эртенден кежээге чедир үдеп чоруп турганым, Арат шөлүнче үндүрүп келгеним. Мени аңгы хүлээп алгаш, кадак кедиргеш, эки күзээшкин сөглеп турганы сагыжымда артып калган. Ооң соонда Москвага аэропортка уткужа берген бис, мен эртип чыдырымда мени танып кааш, чанында дузалакчызын тыртыпкаш, менче холу-биле имнеп туруп берген, оон ол кижи мени кыйгырыпкан, чеде бээримге, каттырып чугааланып турду, оон дүрген чоруптулар ийин.
– Ажыл-албан аайы-биле даштыкы күрүнелерже чоруп турдуңар-ла ыйнаан? Каяа чедип, кымнар-биле ужуражып, чүнү көрүп каап-тыңар?
– Улуг Совет Эвилели турда, Тывадан 30 кижилиг аныяктар бөлүүнүң удуртукчузу болуп, Японияже ССРЭ-ден шупту үш чүс ажыг кижи “Советский Союз” деп күчүлүг корабль-биле чордувус. Бир дугаар капиталистиг күрүнеге чорааным ол, удуртукчу кижиге берге-ле чорду, харыысалга улуг, он ийи хонук Японияны дескиндир кезидивис, пароходка Тываның хүнүн база эрттирдивис, кончуг сонуургааннар. АКШ-тың үш миллион чурттакчылыг Атланта хоорайга болган “Атланта–96” Олимпий оюннары, бир дугаар тыва мөгениң олимпий хевизинге хүрежип үнгени кайын уттундурар боор. Россияның алдарлыг олимпий чемпионнары хоочуннар-биле хөөрежип, Тывамның бойдус чурумалын, кайгамчык чонун таныштырып мага хандым. Кайгамчык хөккейжи Вячеслав Старшинов-биле акышкылар ышкаш чугаалажып, олимпийжи бокс маргылдаазын көргенимни кайын уттур деп мен. Кипр Республикага семинар-өөредилге курузунга чордум, Россиядан шупту чээрби чеди кижи бис. Аңаа солун чүве, Израильдиң Иерусалим хоорайда Иисус Христостуң ыдыктыг хүрээзинге киргеним база бир сагышка артып калган чүве, алдар-аттыг Өлүг далайга чедип көргеним. Чедер, Дус-Хөлдүң малгаштары оон дудак чок, харын-даа артып-даа болур хире чорду.
– Төрээн кожуунуңар Тес-Хем бо чылын 100, бурунгу Тываның найысылалы Самагалдай 250 чыл оюн байырлап эрттирген болгай, ооң дугайында чүнү чугаалап болур силер?
– Онза байырладывыс, кожууннуң удуртулгазы-даа, чону-даа эки белеткенген ажыл-агыйжы, бедик культурлуг, эп-найыралдыг, солун хемчеглерлиг эрткен деп санаар мен. Тыва Чазак, Дээди Хурал, яамылар кожуунну үнелеп, киришкени онзагай макталдыг болду. Мен база өөрүшкүлүг болдум, Тываның Баштыңы байырлыг байдалга меңээ “Буян-Бадыргы” орденниң үшкү чергези-биле шаңнады. Кожуун удуртулгазы юбилейлиг медаль-биле база шаңнады.
– Бир чамдык улус бодунуң салым-чаяанын чажыртынар, оон эгениксээр байдалдыг болур чорду. Улус-чон ындыг-мындыг деп бодай бээр дээр сагыштыг. Тываның Чазак Аппарадының удуртукчузу чораан Эрес-оол Хаяңгырбаевич Ооржак база ындыг кижи, чүгле пенсияже үнгеш, чогаадылгазының үүжезин ажытты. Колдуунда стол хааржаанче бижип чораан мен дээр кижи. Республиканың иштики херектер сайыды чораан генерал Владимир Борааевич Кара-Сал база ындыг кижи. Кайызы-даа элээн каш шүлүктер чыындыларының авторлары. Силер база каш номнарны бижээн болгай силер, Биче-оол Сундуевич. Бо чогаадыкчы адыр кандыг чоруп тур?
– Шору-шору. 2017 чылда үндүргеним “Тес-Хемниң спортчу сылдыстары” деп номум соонда, бо чылын кожууннуң юбилейинге уткуштур “Төөгүвүс кажан-даа уттундурбас” деп номумну чон, номчукчулар аажок эки үнеледилер. База ол ышкаш “Чонум чайлаа Шокар-Оймак” деп шүлүүмге билдингир композитор Владимир Серен аялга бижээн, “Аян тудаал” ансамбльдиң күүселдези-биле клип кылдырдым. Мөөрейге киришкеш, бирги шаңналдың тиилекчизи болдувус. Чонум онза сонуургап мактадылар.
– Чаа чылда республиканың чонунга чүнү күзээр силер?
– Кайгамчык төөгүлүг тыва чонумга Чаа чылдың изиг байырын чедирбишаан, аныяк салгалывыс, чаш ажы-төлүвүс ада-өгбелериниң айыткан оруун чандыр баспайн, тыва дылынга чугаалажып, ону кажан-даа чидирбейн, тыва чаңчылдарын, шажын-чүдүлгезин сагып, тыва хеп-сынын кедип, ыр-шоорун, танцы-самын, хөөмей-сыгыдын делгередип, хүрежин хүрежип, ча-согунун адып, аъттарын чарыштырып, мал-маганын өстүрүп, тудуг-суурун сайзырадып, тыва черин камнап-кадагалап чоруй баарынга бүзүрээр мен.
Артур ХЕРТЕК чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №99 2023 чылдың декабрь 27