Май 21-де РФ-тиң Айыыл чок чорук Чөвүлелиниң секретары, Россияның Маадыры, РФ-тиң ОБЯ-ның, Камгалал яамыларынга сайыттап чораан Тываның төлептиг оглу Сергей Күжүгетович Шойгу 70 харлаар.
Делегей чергелиг чаңгыс чер чурттуувустуң юбилейлиг чылында Тываның чону кожуун, хоорай, республика чергелиг онзагай демдеглеп, спортчу болгаш культура-массалыг хемчеглерни эрттирип турар. Россияның биче буурай национал республикаларындан шак мынчаар делегейге ады чаңгыланып келген чаңгыс-ла кижи, тыва аданың оглу бо-ла болгай.
Төрээн черинге ынакшыл
Кандыг-даа кижиниң кижизидилгези өг-бүледен эгелээр, ылаңгыя оол уругларга адазы үлегер болур дээр. Сергей Шойгунуң кандыг өг-бүлеге өскени, ук-төөгүзү, дооскан эртем-билииниң дугайында маңаа катаптаары артык. Ол дугайында кижи бүрүзү интернетте үнүп турар хөй медээлерден, барымдаалыг фильмнерден билип ап болур. Ындыг-даа болза кандыг-даа бедик эрге-дужаал чедир ажылдап чорза, төрээн Тывазынга өшпес ынакшылды ачазы, Күжүгет Серээевич Шойгунуң сиңниктирип кижизиткени демдеглексенчиг. Чүге дээрге илдең, көскү. Хөй чылдар дургузунда адазының төлептиг оглу ону бадыткап чор. Сергей Шойгунуң чон аразында алдаржый берген чугаа үзүндүлериниң (цитаталары) бирээзинде мынчаар бижип турар: “Кижилер боттарының үнген дазылын, ук-төөгүзүн эки билир ужурлуг. Ол чокта кандыг-даа нация күштүг болуп, тускайлаң сайзыраар аргазы чок болур”.
Күрүнениң чугула айтырыгларын харыылап турза-даа, бодунуң Тывазы дээш, ооң сайзыралынга хамаарышкан нарын айтырыгларны шиитпирлежиринге Сергей Күжүгетович черле үени тып алыр дээрзин Тыва Чазакты удурткан даргалар доктаамал социал четкилерге бо-ла бижий бээр. Москвага сургакчылап барган даргалар шупту ооң-биле сүмележир, ооң деткимчези-биле үрде чогуваан айтырыгларын чогудуп-даа турар.
Ооң күжениишкинниг деткимчези-биле, киириштирген акша-хөреңгизи-биле хөй чаартылгалар Тывада немешкен. Каракка көскү кылдынган чүүлдерниң эвээш кезиин айтыр дизе, 2013 чылда тургустунган Күжүгет Шойгу аттыг Культура фондузунуң деткимчезиниң ачызында найысылалда «Түбтен Шедруб Линг» деп Россияда эң-не бедик сарыг шажын хүрээзи, Каа-Хем — Бии-Хемниң белдиринде, Эне-Сайның эгезин алган черде Будданың тураскаалы, хөй санныг номнары, оларның аразында чүгле Азияның төвүнде эвес, Сибирьде ховар номнарның бирээзи болган, Тываның төөгүзүн кончуг тодаргай бижээн 7 томнуг “Урянхай тыва дептер” деп антология дээш өске-даа. Ол-ла Фондунуң деткимчези-биле эртем, культура, спорт дээш республиканың ажыл-агыйының өске-даа адырларында кылган чүүлдерин санаар болза, даңзы узун...
Сергей Шойгунуң ындындан чүгле Тывазынга эвес, а бүгү бойдуска ынак, ону шын үнелеп билир болганындан 2009 чылдан тура “Орус географтыг ниитилел” деп Россияның база бир көскү организациязының президентизи болуп чорууру уткалыг. Бичии-ле хостуг үезинде ол бойдустуң чараш чурумалдарын чуруурунга болгаш ыяштан дүрзүлер чазаарынга ынак дээрзи хөйге билдингир.
Сураглыг күрүне ажылдакчызы, журналист, чогаалчы, төөгү шинчилекчизи Күжүгет Серээевичиниң дөрт чыл бурунгаар 100 харынга тураскааткан “Төлептиг ада, төлептиг фамилия” деп темалыг кичээлдер республиканың бүгү өөредилге албан черлеринге эрткилээнде, ол хемчегни адааны дыка-ла чөптүг деп улус чугаалажып турган. Анаа-ла хемчег эрттирген аттыг болур дээш эвес, өзүп олурар салгалдарга патриотчу кижизидилгени, кижизиг аажы-чаңны, үндезин төөгүзүнге даянган ёзу-чаңчылдарны болгаш хөй-ниитиниң үнелелдерин хажытпайн, ону сагып, төрээн чуртунга ханы ынакшылды, ооң хөгжүлдези дээш туржуп шыдаар кылдыр Күжүгет Шойгунуң күш-ажылчы намдарындан үлегерлээн тайылбыр ажылын чорутканы дыка ужурлуг. Мындыг уткалыг хемчеглер салгалдан салгалче уламчылаар дээрзи билдингир.
Серёжаның баштайгы шалыңы
“Кажан-даа оол уругларны хөлүн эрттир чассыдып болбас. Эң-не кол чүве, эр кижини бичиизинден тура кадыг-бергеге торулбас, ажыл-агыйга ынак, сөглээн сөзүнге кезээде ээ болур кылдыр кижизидер болза эки. Ол ышкаш эртем-билигже чүткүлдүг болур болза, соң даарта эки амыдыралдың эге-чадазы оон эгелээр. Мен Серёжаны шыңгыы кижизидип чораан мен. Авазы чамдыкта, ам-даа чаш кижи ышкажыл, эмин эрттир шириин болбайн көр дей бээр турду.
Серёжа школага улуг класстарга өөренип тургаш, чайгы дыштанылгаларында археологтуг экспедиция эдерип чоруп каар кижи. Чайладыр ынчаар ажылдааш, эң баштайгы шалыңы-биле меңээ алдын шак садып берген. Оглумнуң ол шагын дыка камныг эдилеп чор мен”– дээш Күжүгет Серээевич холунда шагын көргүскен. Ол дээрге 2000 чылдар эгезинде “Тываның аныяктары” солунга корреспондентилеп тургаш, редакторум Вера Куулардан бо хоочун журналист-биле интервью кылыр даалга алгаш, Күжүгет Шойгуну Парлалга бажыңының дөрт дугаар каъдынга турган редакцияже чалап, интервью бижидип турган үевис чүве. Ынчан кабинетке кады ажылдап турган коллегам Чойгана Сат-биле хүндүлүг хоочуннуң холунда шагын тудуп, топтап, Күжүгет Серээевич-биле тырттырып-даа алган бис. Ол тыва парлалгага ажылдап чораан чылдарын, коллегаларын сактып чугаалап, ажылдап олурган кабинедин безин айтып берип туржук. Дуржулга чок, чаа ажылдап эгелеп турар аныяк корреспондентилер бистиң-биле бо хоочуннуң хүндүткелдиг чугаалажып олурганы ам-даа уттундурбас арткан. Кижи бүрүзүн хүндүткел-биле хүлээп билир, мындыг мерген угаанныг аданың оглу бо хире бедиктерже үнүп келгени-даа чөп-түр деп, чоргаарланмас аргавыс чок. Ол ышкаш Күжүгет Серээевичиниң тыва парлалгага, ниити тыва журналистиканың хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузун каксы-даа болза, айтыры чүгула. Чүл дизе, Тываның эң улуг солуну “Шын” солунга 1956 чылдан 1961 чылга чедир кол редакторлап ажылдаан, ооң удуртулгазы-биле Тываның журналистер эвилели тургустунган. Эвилелдиң тургузукчу хуралын Күжүгет Шойгу удуртуп эрттирген дугайында Тываның Национал архивиниң шыгжамырында чыдар 1959 чылдың январь 30-де үнген “Молодёжь Тувы” солунда медээ бадыткап турар.
Тускай даалганың кижизи
Сергей Шойгунуң ажыл-агыйжы намдарындан алырга, Россия чергелиг эң-не хөй чыл сайыт эрге-дужаалынга ажылдаан кара чаңгыс кижи болуп турарын кайда-даа айтып каан. Онза байдалдар яамызын үндезилеп тургускаш, 1994–2012 чылга чедир сайыттааш, 2013 чылдың ноябрь 6-дан 2024 чылдың май 12-ге чедир РФ-тиң камгалал сайыдынга Россияның Маадыры, Армияның генералы Сергей Шойгу томуйладып ажылдаан. Амгы үеде 2024 чылдың сентябрь айдан тура РФ-тиң Айыыл чок чорук Чөвүлелиниң Секретары болуп ажылдап чоруур.
Сергей Күжүгетович кандыг-даа ажыл-агыйны удуртуп ажылдаанда, чылдар дургузунда тапталы берген, чедир шиитпирлеттинмейн турган чүүлдерни өскертип, чаартып, эки талазынче хөгжүдеринче чүткүлдүг болурга, чер-черлерде журналистер ону “Тускай даалганың кижизи” деп адап, мактап бижип турганын билир бис. Россияның Онза байдалдар яамызы чурттуң кайы-даа булуңунга айыыл-халап болурга, бир дугаарында дузазын чедирип кээр болганы-биле делегейде алдаржаан, “МЧС России” деп хеп кеткен улусту кайда-даа хүндүлээр апарганы, Сергей Күжүгетовичиниң билдилиг удуртулгазының ачызы деп чоргаарланып чоруурлар хөй. Ол ышкаш Россияның камгалал сайыдынга ажылдап турган үезинде Чепсектиг күштеринге база бир чаа хевир– Агаар-космиктиг күштер немешкен. Ол ышкаш Камгалалдың Национал төвүнүң эргелелин тургусканы Российжи шеригни күштелдиреринге дыка улуг салдарлыг болган. Ниити чуртка болгаш оон дашкаар, мырыңай Арктикага безин шериг объектилериниң тудуу немешкилээн. Ол ышкаш эң-не кол кичээнгейни Сергей Шойгу шериг албанныгларның, офицерлерниң социал амыдыралы, оларның бажың-балгат, уруг-дарыының школа, уруглар садтары-биле хандырылгазынче салып, шыңгыы хыналдага алыр чаңчылдыг турган. Ниитизи-биле российжи шеригниң байдалын экижиткениниң дугайында чугаалаар болза, дыка хөй. Чадараанда, шериглерниң чөргешкизин уктарга солааны, ижер-чиир аъжы-чеминиң, кеткен хевиниң шынарын экижиткенинден эгелээш өске-даа.
Ооң эгелекчи саналы-биле Москва чанында паркта “Патриот” деп Чепсектиг күштерниң орус улустуң езу-чаңчылдарынга үндезилээн кол хүрээзи туттунган. Сайыт эрге-дужаалын эдилеп чорааннар аразында шак ындыг дидим, көскү ажылдарны кылып чораан улус чок дээрзин делегейниң чону көрүп турар.
Чонга дээш, чуртунга дээш оон тускай дилег кылган ажыы чок. Бодунуң кылып шыдаар чүүлдерин кымның-даа айтыышкыны чокка, эки чүүлче чүткүлдүг ханында сиңниккен аажы-чаңы-биле, арыг сеткили-биле кылып чорууру үнеленчиг. Россияга кончуг дүшкүүрлүг ТШО эгелээн үеде Сергей Шойгу чурттуң Президентизинге быжыг даянгыыш болуп, эң-не нарын байдалдарны чурттап эртеринге, российжи чоннуң камгалалын харыылаар тоң берге айтырыгларны шиитпирлежиринге үлүүн киириштирер үүле база аңаа онаашкан. Шыдажып эрткен.
Чүс чылда төрүттүнер кижилерниң бирээзи деп база чугаалажыр болгай. Ында хөөредиг чок. Шынап-ла, шыдаар болгаш шыдап чоруур Шойгувус-тур.
ачазынга белек
Сергей Шойгунуң 70 харлаанынга тураскааткан хемчеглер республикада удаа-дараа эртип турар. Май 21— чиңгине төрүттүнен хүнүнде Тываның Национал музейинге “Сергей Шой- гу – айыыл чок байдалдың тургузукчузу” деп солун делгелгеден ооң амгы ажыл-амыдыралының дугайында чаа чүүлдерни сонуургадыр.
Алдарлыг чаңгыс чер чурттуувустуң хууда амыдыралын делегейниң чону улгаттырар шил-биле көрүп, кезээде кедеп турар дизе частырыг болбас. Интернет четкизинде шын-меге медээлер бо-ла үнүп кээр. Ынчалза-даа Сергей Шойгунуң амыдыралында ооң өг-бүлезинге ынакшылы, ылаңгыя уругларынга кичээнгейи, оларны кайы хире камнап чоруурун боду чугаалавас-даа болза, уругларының ачазының дугайында солун-сеткүүлдерде берген интервьюларындан илдең. Чижээ, РФ-тиң ОБЯ-ның Психологтуг дүрген дуза чедирер төвүнүң удуртукчузу Юлия Шойгунуң ачазының дугайында чугаазын РИА Новостиге мынчаар бижээн: “Ажыл үезинде ачам-биле доктаамал аралажып чугаалажып турар мен деп чугаалап шыдавас мен. Ындыг-даа болза кончуг чугула, хенертен болу бээр онза байдалдар үезинде, сүме херек апарганда, телефон дамчыштыр долгаптар мен. Министерствода ажылдап турар кижи бүрүзүнден негелде дыка шыңгыы турган, ылаңгыя менден. Ачамга төлептиг болур дээш, хүлээнген ажылымны ак сеткилдиг, эки кылырын кезээде кызыдар-дыр мен. Университетке-даа өөренип, яамыга-даа ажылдап тургаш эки башкыларлыг болганым аайлашкан. Оларның эң-не колу — ачам”.
Ол ышкаш Ксения Шойгу ачазының 70 харлаан юбилейинге белек кылдыр бодунуң чураан чуруун бээр дээнин интернет четкизинде мынчаар бижип турар: “Мен ачам ышкаш ыяшка чүве оюп, чуруурунга дыка ынак мен. Хенертен үс холумактыг будук-биле чуруттунуп эгеледим. Баштайгы ажылым шору болган. Ачам ону көргеш, бо мээңии боор дээрге: “Чок, сеңээ аңгы чурук чуруп бээр мен” – деп харыыладым. Ынчангаш ачамга сунар белээм, бодумнуң чураан чуруум болур” – деп, «Газета.Ru» -нуң корреспондентизи А.Кабанова ann.kabanova@gazeta.ru бижээн.
Бистиң талавыстан алдарлыг чаңгыс чер чурттуувус Сергей Күжүгетовичиге быжыг кадыкшылды, ам-даа Тывазын алдаржыдып, ооң бөдүүн-ишчи чонунуң чаагай чоруу дээш ажылдаарын күзедивис.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №19 2025 чылдың май 22