Кажан сени муңгаралдар үглей берзе,
Карааң чажы черниң кырын шыва апса,
Мээң бижээн ыржыгажым сактып келгеш,
Муңгаралың өөрүшкүге солуп ап чор – деп «цитаталап», чон аразында нептерээн ырларны чыып бижип, ол арыннарны аңгы-аңгы будуктарлыг демир-үжүк, карандаштар, фломастерлер-биле каастап тургаш, 96 арынныг кылын кыдырааштарны эрткен чүс чылдың 1980–90 чылдарының чалыыларындан эдилевээн кижи чок. Артында-ла эң мурнуку арнынга сагындырыгны бижип каан чоруур:
«Общаяны ашкан кижи,
Ошибкалай бербес силер.
Ояланы мунган кижи,
Оожумун дивес силер».
Ояла деп чогум чүү чүвел деп-даа хандыр сайгарбас турганывыс ылап чүве. Ам бодап көөрге, ой-ала деп аът чүзүнү-биле адаан хуу ат ажыглаттынып турган хире.
Шак ол школачы солун үениң тураскаалы болур, чээрби-үжен кижиниң холун дамчыштыр долдуртунуп турган кылын кыдырааштың ол шагда черле ады-ла ол – общая. «Общая долдурар» деп хостуг шакта сеткил ханыышкыны-биле кылыр «ыдыктыг хүлээлге» турган. Кандыг чаа ыры дыңналып келир-дир, дораан-на ону магнитофонга салып алгаш, үзүктеп өжүрүп олургаш, бир кижи сөстерин бижиптер, артканнары дүжүрүп бижип чоруп каар болгаш ол-ла дораан доктаадып алыр.
Бистиң үевисте Тывага сураглыг турган «Азия төвү», «Челээш», «Чаңгы», «Меңги», «Уран», «Амыр-Санаа», «Үер» бөлүктериниң ырларын бижиткен кассеталарны садып ап, арыг кассетаже чара бижидип, сонуургаан ырларын катап дыңнаары-биле кассетаның бир талазынче карандашты киир супкаш, хүртү ышкаш кылдыр долгап-долгап, салып алыр чүве. «Ласковый май», «Миражтың» ырларынга дискотекалап, бажыңның бир ханазын долдур Юрий Шатунов болгаш өске-даа сураглыг эстрада артистериниң чуруктарын азып алыр. Ол чуруктарны почтадан албан-биле чагыдып алыр. Азы «Комсомольская жизнь» деп сеткүүлдүң сөөлгү арнынга үнүп келген өңнүг чуруун кезип алыр.
Дескиндир шуужуп чоруп турар ырлар кыдырааштарын долдуруп олургаш, кымның кыдыраажы эң чаражыл, кымның холунуң үжүү чаражыл, кым чараш чуруктар-биле арыннар каастаар-дыр, кымда чаа ырлар бар-дыр, кымда чаа «цитата» деп каан солун одуруглар бар-дыр – шуптузун сайгарып олурар болур. Артында-ла кым чаңгыс-даа частырыг чок бижиирил деп эскерип олурар. Шын бижилгезинге арай чигзинер хире сөстерни «эки-өөреникчиниң» кыдыраажындан көрүп ап болур. Моон алгаш көөрге, хоозун үелер эрттирбейн, боду безин эскербейн, бүдүү өөренип ап олурган, холунуң үжүүн эдиктирип ап, чараштыр бижилгени сайзырадып ап турган-дыр эвеспе. Кылын кыдыраашта арын бүрүзү чараш болзун дээш, кыдыгларын угулзалап, азыгларынга, куплеттер аразынга чечектер, сылдыстар, чүректер чуруп шаанга кирер. Фломастер будуу арай-ла артыкы арынче өде бээр боорга, ону ажыглавазын кызар. Мерген-Херел Монгуштуң «Чаңгыс хадың» деп ырызын бижээн арынның азыынга кадыр эл кырында чаңгыс хадыңны кончуг чараш кылдыр чуруп каан болгулаар. «Муңгаргай гитара мурнум-биле эртти...» дээш холунда гитара туткан ыраажыны база чуруурунга салымныг чаңгысклассчызы оол чуруп бээр. Амгы шагныы-биле тулган макеттерни кылып турган дизайнерлер-дир бис ийин але? Шынында, бисти ада-иевис эскерип кааш, онаалга-кичээл кылбайн, үен-даян өске чүвелер кылып олурар дээш, чемелексээр турган болгай. Школаже өөренип чоруурда, долдуруп алганың 3-4 кыдыраашты ээлеринге чедирип бээр дээш, сумкалап алыр сен. Баргаш-ла, ап берип четтикпээн таварылгада класс оолдары чапсарда уштуп алгаш, аажок номчаан турарлар. Чамдыызы сеткилинден немей бир ыры-даа бижип каар. Арай «хоранныглары» шокарлап-даа кааптар, ол дээш бактажып-даа турар-ла. Эң хөктүг чүвези – оорлап аппаар, ис чок баар. Элээн айлар эрте бергенде, бир-ле оолдуң кады төрээн кыс дуңмазы акызын хоптапкаш, эккеп бээри чаптанчыг.
Демдеглелдер бижиир деп солун ажыл турган. Ам болза социал четкилерге аккаунтулар тургускаш, хөйге көскү кылдыр бижиттинери-дир ийин. А ол шагда чажыт турган. Демдеглелдерин өске улуска номчутпас, көргүспес. Ол кыдыраажын азы блокнодун чажырар дээш, падын бараар. Аңаа элээди кижи чүнү бижиир турган деп?
Сактып келген боор силер, үежилер. Эгезинде чаңчыл болган домактар турар: «Бөгүн агаар-бойдус талазы-биле... аяс хүн-дүр... бүргег хүн-дүр. Быскан хар чаапты... Хадып тур...» Оон улаштыр класска, школага, кудумчуга азы кайы-бир эжиниң бажыңынга чүнү канчап турганын бижиир. Кымга хомудаанын, кым одапкан, кым мактаан, кым көгүткен, кым кинолаар көпеек берген дээш-ле хүн бүрүде болуушкуннарны бижиир. Хайлыы аттыг, ада-ие бичии арага ижиптер болза, база ол-ла дораан ол «хопчу-караже» кире бээрлер. Хөөкүйлер боттары кайын билир турганнарыл аан. Бүгү сагыш-сеткилин демдеглелдерге үндүр бижип каар. Ол шагда школага психолог башкы деп кижи турган эвес, кыдырааштың ак арнынга тө кааптарга, сагыш ажый бээр чораан чүве ыйнаан. Чаптанчыы кончуг, аттарны долузу-биле биживес, чүгле эге үжүүн бижип каар азы фамилия болгаш инициалдарының эге үжүктерин бижиир. Серемчилели күштүг уруглар өске кым-даа билбес чажыт шола аттарлыг болур. Ол аттарын улус аразынга адашпас, чүгле бижикке илередир. Эш-өөрүнүң аразынга каткыжы, хөглүг, чамдыкта мырыңай бужурганчыг кылдыр диңмиттелдир алдынар кыстарның херек кырында шын арны демдеглелдеринден көстүп келгилээр. Душ бооп холга кирип кээр ийик бе азы боду улуг бүзүрел-биле сеткилин ажыткаш, номчуп көөр кылдыр тутсу кааптар таварылгалар тургулаар. Каткызы чайтылаар тенекпейниң иштики делегейин дүвүрел, чааскаанзыргай чорук, муңгак хөөннер үглээн болгулаар. Сеткилин ажыдып берген эжин деткип, сорук киирип, кады ойнап халышкаш, «кайгал», «тенек», «чуруму багай» дирти берген-даа чоруур чүве.
Школаны доозуп, чалыы назынның студент чылдарын солун кылдыр чурттап эрткеш, ажыл-хожулче кирип, өг-бүле тудуп чурттай берген үеде шагдагы бир шыгжагда кыдырааштарны уштуп экелгеш, номчуурга, кайы хире аянныг ийик? Акызының шеригден халажып келгенин, ачазының чараш куртка садып эккеп бергенин, авазының бир дугаар эрин будуур кылдыр помада садып бергенин, даайы сугга бир дуңмазының төрүттүнүп келгенин, сигеннеп чораанын... дүүн чаа болган чүве дег, харамдыгып номчугулаар болгай. Бо хүннүң телефон, компьютерге хүлүттүрген, чээли, ипотекага бастырган амыдыралындан шагдагы ол эрткен үеже ужугарга, эргим-не ийин. Кымны кым-даа клазы, кудумчузу, сууру хамаанчок, бүдүн делегейге чаңгыландыр чарлап бактавас, хоп-нүгүл таратпас. Бүдүү каш кижи хүлүредир сымыранчып чорду-даа ыйнаан, ынчалза-даа бо хүнде дег чүзүн-даа арттырбайн, коптарып кааптар, кижи бүрүзү бешке таныыр деп чүве турбааны шын. Сагыш-сеткилин өйүп чораан бодалдарны демдеглелдеринге бижип, саарылган сеткилин «общаязынга» илередип чораан үелер катап эглир ирги бе?
Бистиң салгал чажыртына-чажыртына бижимел чугаазын сайзырадып, чуруур, бижиир салым-чаяанывысты бодувус шаавыс-биле ажыдып, кайы сөстү канчаар шын кылдыр бижиир чүвел деп бот-боттарывыстан көрүп ап, бижик-биликтиг болур дээш, кызып чораан-дыр бис. Кым чараштыр бижиир эвес деп чаржып, мөөрейлешпейн-даа чораан болзувусса, эштеривиске чараш болгаш номчуттунгур болзун дээш, холувус үжүүн экижидип алыры-биле каш-каш янзы кылдыр бижип тургаш, чараш хол үжүүн хевирлеп алыр чүве. Ам хүн бүрүнүң амыдыралынче угааны бедик компьютер, смартфон деп хуулгаазын эдилелдер кирип кээрге, хүннүң-не оларны соктап суйбаар дээш, холувус үжүү баксырай берди. Дүвүреп хөлзээн сагыш-сеткилди бүдүү бижип каар демдеглелдер дептери-даа читти – шуптузун ажык-чарлыы-биле интернет четкизинде тө каап олуруп бердивис. Бир ыраажы көстүп келгеш, аянныг чараш ырларын бараалгаткаш, сурагжый бээр оруу демги ол чараш «общаяларны» албан таварып эртер. Амгы үеде кандыг ийик: үт бүрүзүнде ырлары диңмиреп турар, чуруктары четки долу, чаштар безин кады төрээни дег таныыр. Оон кедерезе, кеткен идик-хевин, чиген чемин, каяа кымны чүү депкенин – шуптузун ол-бо чүктен үглеп тургаш, сайгаргаш октаптар. Кем чок арыг сеткилдер, шын үнелел болгаш ынакшыл эрткен үевистиң эргим арыннары бооп артып калган. Сактыышкыннарынга хумагалыг, камныг кижилерниң номнарының полкаларында хүндүткелдиг черде ам-даа турар чадавас. Азы ада-иезиниң бажыңында тумбочканың, аптараның дүвүнде так ораап каан чалыы үениң чараш сактыышкыннарының боондаа апарган чыдырлар боор.
Амгы үеде янзы-бүрү будуктарлыг демир-үжүктер бар-дыр, харын-даа мырыңай алдын, мөңгүнү-даа бар. Чыпшырыптар чараш кылагар чүү-даа бар. Блокноттар безин бичии шоочаларлыг апарган, дүлгүүрүн шыгжап ап болур. Даштын база кончуг чараш чуруктар-биле каастап каан болур-дур. Ажы-төлүвүстү, уйнуктарывысты бодувустуң кылып чораан «уран чүүлүвүсче» хаара тудар болзувусса, кижи адааргаар, чүү-даа бар-дыр эвеспе, үениң сайзыраан деп чүвезин!
Надежда КУУЛАР.
Чурукту Шедеврум кылымал угаан чураан.
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6