Соок дүжерге-ле, Тываның чурттакчы чонунга кыжын одаар хөмүр-дашты садып алыры, ооң өртек-үнези эң-не чидиг айтырыг апаар. Миллиард-миллиард курлавырлыг хөмүр-даш кырында республикада хөмүр-даш өртээ чүге хөлүн эрттир аарыл, ооң өртээн республиканың удуртулгазы чүге чиигетпезил деп шүгүмчүлелдер эң ылаңгыя социал четкилерге хайнып-ла турар.
Мындыг шуугаазынның киржикчилеринге дараазында чүүлдү билип алыры артык эвес. Хөмүр-даш чеже-даа Тываның девискээринде чыдар болза, Россияның хоойлу-дүрүмү ёзугаар Тываның өнчүзү эвес – федералдыг өнчү болур. Чүгле хөмүр-даш эвес, алдын, мөңгүн, нефть дээш өске-даа казымал байлактар регионнарның өнчүзү эвес – өске хөй-хөй чурттарда дег РФ-тиң хоойлу-дүрүмүнде ынчаар доктааттынган. Казымал байлактар федералдыг өнчү болганда, оларга хамааржыр айтырыглар федералдыг төптүң башкарылгазында. Ынчангаш чүгле Тыва эвес, өске-даа регионнар боттарының девискээринде казымал байлактарны эргелеп-башкарар, эң ылаңгыя өртээн өйлээр эргези чок.
Бир эвес хөмүр-дашты алыр болза, ооң өртээниң хөлүн эрттир аартап эгелээниниң төөгүзү мындыг. Россияда социал-экономиктиг байдал кончуг берге, шахтерлар боттарының эрге-ажыктарын камгалаарын күрүнениң удуртулгазындан негеп, 1993 чылдың июль 18-те болур Россияның Президентизиниң ийиги соңгулдаларынга аажок салдарлыг шыңгыы политиктиг күш апаар хире боорга, чурттуң шахтёрларын бодунуң талазынче чая соп алыр сорулга-биле Россия Федерациязының Президентизи турган Борис Ельцинниң 1993 чылдың июнь 21-де үндүргени № 934 “Хөмүр-даш үлетпүрүнде байдалды турумчудар талазы-биле хемчеглер дугайында” Чарлыында хөмүр-даштың болгаш оон болбаазырадып тыпкан продуктуларның өртээн хостуг (рыноктуг) деп доктааткан. Политиктиг чылдагаан-биле хүлээп алган бо чарлык ёзугаар хөмүр-даш өртээн хостуг салыпканы компанияларга өртектерге хостуг чаңнаар арганы берген, а хөмүр-даш хереглекчилеринге, эң ылаңгыя чурттакчы чонга дыка аар социал-экономиктиг согуг болган. Ол ам-даа уламчылавышаан.
Каа-Хем биле Чадаана хөмүр-даш уургайларының бөгүнгү ээзи “Тыва даг-руда компаниязы” республиканың хөмүр-даш рыногунда монополист бүдүрүлге. Чүгле бо бүдүрүлге хөмүр-дашты казып ап, Тывада хереглекчилерге садып, өртектерни бодунуң санаашкыннары-биле доктаадып турган.
Владислав Ховалыг Тываның Баштыңы албан-дужаалга ажылдай бергеш, республиканың чурттакчыларынга садар хөмүр-даштың өртээн чиигедир дээш чорудуп келген ажылының төөгүзүн чон дыка эки билир.
Өртектерни өйлээр ужурлуг күрүне органнары безин казымал байлактарның ээлери апарган компанияларның ажыл-агыйжы херектеринге киржир эргези чок, оларның казып тыпкан казымал байлактары компанияларның өнчүзү, ооң өртээн күрүне өйлевес кылдыр российжи хоойлужудулгада көрдүнген. Российжи хоойлужудулганың мындыг янзылыг байдалынга Тыва даг-руда компаниязының казып тыпкан хөмүр-дажының өртээн чиигедир дээш ажыл анаа-ла ажыл эвес, тус черниң чурттакчы чонунуң эрге-ажыы дээш демисел апарган деп болур.
Республиканың хөмүр-даш рыногунда монополист Тыва даг-руда компаниязы бодунуң продукциязын улуг өртек-биле садар, хөй орулганы киирип алыр дээш, кезээде туржур болбайн аан.
2023 чылда тус черниң чурттакчы чонунга хөмүр-даштың чиик өртээ дээш демиселдиң элээн чидиг болурунуң им-демдектери бо чылдың сентябрь айда-ла көстүп келген. Сентябрь айның төнчүзүнде одаар чүүл складтарынга хөмүр-дашты чүдүрүп чорударын түр када соксадып, ол складтар юридиктиг эрге-байдалдыг болганда, оларга хөмүр-дашты чонга садар өртек-биле сатпас деп чылдагаанны ынчан тыпкан. Октябрь айның баштайгы хүннеринде одаар чүүл складтарынга хөмүр-дашты чүдүрериниң өртээн 2 985 рубль кылдыр доктааткан. Ооң уржуунда хөмүр-даш өртээ 765 рубльге аартаан. Мындыг арганы ажыглап, хөмүр-даш өртээн улгаттырганы 2022 чылдың төнчүзүнге чедир хөмүр-даш өртээ 2 220 рубльдиң деңнелинге тудар деп Тываның чазаа-биле дугуржулганы даг-руда компаниязының хажытканы-дыр.
Тыва даг-руда компаниязы келир 2023 чылда хөмүр-даш өртээнге бодунуң таривин ажылдап кылгаш, Тыва Республиканың Чазаанче киирген. Өртектерни улгаттырарынга салдарлыг болган кандыг чылдагааннарны ында айытканы билдингир: кывар-чаар чүүлдерниң, электри энергиязының, даг-руда компаниязының техниказынга херек артык кезектерниң өртээниң аартааны дээш оон-даа өске. Чазак биле Тыва даг-руда компаниязының аразында чугаалажыышкыннар чоруп турарының дугайында медээлер массалыг информация чепсектеринге көстүп келген. Чугаалажыышкыннарның херек кырында кандыг чоруп турарының, түңнелдери кандыг дээрзиниң дугайында тодаргай медээлер ам дээрезинде чок. Бадыткаттынмаан медээлер ёзугаар алырга, 2023 чылда чурттакчы чонга 1 тонна хөмүр-даштың өртээ 2608 рубль болур хире.
Тыва даг-руда компаниязының киирген тарифтерин республиканың Тарифтер талазы-биле албаны сайгарып көргеш, бодунуң саналдарын Тываның Чазаанче кииргенин, оларны Чазактың хуралынга сайгарып чугаалашкан соонда хөмүр-даш өртектеринге хамаарыштыр тайылбырны берип болурун Тарифтер талазы-биле албанның удуртулгазы “Шын” солуннуң редакциязынга дыңнаткан.
Тываның девискээринде-даа болза, РФ-тиң хоойлу-дүрүмү ёзугаар ооң өнчүзү эвес хөмүр-даштың өртээн чиигедир дээш, демиселди республиканың удуртулгазы ам-даа уламчылавышаан.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.