Демниг күштүң эрткен оруу чүрээвисте

1996 чылда эгелээн “Тыва - бистиң өргээвис” деп фестиваль бо чылын бир онзагай солун эртип турарын ооң көрүкчүлери, киржикчилери, организакчылары-даа эскерип турар. Ону Чаңгыс эп-сеткил каттыштырылгазының чылынга, 60 маадырларның тура халыышкынының 140 чылынга тураскаадып база тускай шериг операциязының киржикчилерин деткиири-биле эрттирип турар. Бо чылын фестивальдың республика чергелиг чадазының киржикчилери 19 кожуундан 1500 кижи четкен.

Кожуун бүрүзүнүң оюн-көргүзүүн кайы хүнде, каш шакта болурун баш бурунгаар бөлүктээни база эптиг. Мөөрейниң кол сценазынче үнер мурнунда, коллективтер Арбатка кыска программазын чонга көргүзүп турда, Улусчу чогаадылга төвүнүң фойезинге ус-шеверлериниң кылган ажылдарының делгелгезин база организастаан. Апрель 26-га чедир Кызыл, Улуг-Хем, Чеди-Хөл, Чөөн-Хемчик, Бии-Хем, Барыын-Хемчик кожууннар болгаш Ак-Довурак, Кызыл хоорайлар бүгү программазын чонга көргүскен.

Фестивальдың ийиги хүнүнде бөлүкче кирген кожууннар делгелгеге боттарының ус-шеверлериниң ажылдарын делгээн. Колдуунда национал идик-хеп, аргаан, чазаан чүүлдер дээш чүнү чок дээр. Оларның аразында Бии-Хемниң Аржаандан Роберт Монгуш херээжен улустуң каасталгаларын делгеп киришкен. Чыылганнар эр кижиниң холу-биле кылган каасталгаларны улуг сонуургал-биле көрүп, садып ап-даа турганнар.

– Бодум танцы башкызы болуп ажылдап турар мен. Бо мындыг херээжен улустуң каасталгаларын сценага кедер костюмнарга ажыглаары-биле, 2017 чылдан тура кылып эгелээн мен. Эгезинде бөдүүн чүүлдер, оон чоорту нарынчыдып, интернеттен көрүп тургаш, удур өөренип ап, кылып эгелээримге, улустуң сонуургалы чылдан чылче көвүдээн. Орулгалыг кезээнде хомудал чок – деп, ол чугаалады.
Ол хүн база бир солун болган чүүл, Чөөн-Хемчиктиң Бажың-Алаактан чүгле эр улустан тургустунган коллектив боттарының оюн-көргүзүүн бараалгаткан.

– Бис сумунуң бүгү эр улузунуң аразынга суртаал ажылын баш бурунгаар чорудуп, 80 хире кижини хаара туткаш, кожуун чергелиг чадазынга тиилээш, мында киржип чедип келдивис. Сценаже чүгле эр улус үнгенивистиң кол чылдагааны, эр кижиниң сүлдезин бедидер сорулга салган бис. Амгы үеде дүгде, тускай шериг операциязында, киржип турар оолдарывыс төрээн чуртувусту камгалап турар болгай. А бис мында бо талазы-биле чонувустуң хей-аъдын көдүрээли дээш, фестивальда киржип турарывыс бо. Херээжен чон шуут киржилге чок болган деп чугаалаары меге апаар. Олар бистиң идик-хевивисти даарап, белеткел үезинде аъш-чемни кылып, чемгерип-даа турдулар.

Көрүкчүлерниң бисти хүлээп алганы база өөрүнчүг болду – деп, Бажың-Алаак сумунуң Хурал даргазы Дмитрий Сарыглар чугаалады.
Мөөрейниң ийиги хүнүнүң программазы Барыын-Хемчик кожууннуң оюн-көргүзүү-биле доозулган. Эгезинден тура аксы-барлыкчылар көрүкчүнүң кичээнгейин дораан хаара тудупкан. Хөйге билдингир чогаалчы Эдуард Мижиттиң бижээни каяа-даа үнмээн, парлаттынмаан чаа ырылар, шүлүктериниң сеткилдерже өрүмнеп кире бээр күштүг сөстери көрүкчүлерни магадаткан.

Номер бүрүзүнде көрүкчүнүң манавааны хенертен болуп турган чүүлдер база сонуурганчыг болган. Чижээ, ТШО-да киржип турар тыва оолдарны көргүскен номерни доозуптарга, көрүкчү часкай бээр аразында үнүп чыткан оолдарның бирээзи хенертен, "Хыым ханмады, эрлер. Ам бир бадырыптар-дыр" – дээш, катап хөөмейин сала бээрге, ырак черде эрес-дидим хүлээлгезин күүседип турар оолдарын сагынган авалар карааның чажын тудуп шыдавайн олурганнар. Сактырга-ла, бистиң оолдар бо шакта оңгуда олуруп алган хөөмей-сыгыдының ачызында Тывазын сагынганын оожургадып, кадыг-бергелерден алаагып турганзыг кылынган.

...Делегейге эки-багай чүү-даа болза,
Демниг күштүң эрткен оруу чүрээвисте!
Кежик-чолче актыг-шынныг чүткүп чоруур,
Херелденген сеткиливис чырызын-на!

деп, Тываның улустуң чогаалчызы Эдуард Мижиттиң сөстеринде дег, концерттиң киржикчилери болгаш ооң тургузукчузу, ТР-ниң алдарлыг артизи, режиссер Орлан Монгуштуң 30 минута дургузунда тыва чоннуң чурттап эрткен төөгүзүн, амгы үе-биле деңнеп тургаш, концертке көргүскени дээштиг болган. Көрүкчүлер “Ам-на хыым ханды” деп тарап турган.

/ Сорунза МОНГУШ.
Чуруктар авторнуу.

"Шын" №31 2023 чылдың апрель 29