Өвүр, Мөңгүн-Тайга ажар болгаш Моол чурту кирер оруктарның белдиринде чемненир черде аалчылар бажыңы база бар. Узун орукка чорааш, эрткен-дүшкен чорумалдар аалчылар бажыңынга хонмас-даа болза, шайлаар дээш, белдирге ыяап-ла доктаар. Аъштанып-чемненип, чиигенип, дыштанып алгаш, оруун уламчылап чоруп каарлар. Шак ол чемненир черниң дужунда кызыгааржыларның булуңу бар. Олар дүн-хүн дивес, эрткен-дүшкен чычааннарны доктаадып, чолаачыны болгаш пассажирлерниң документизин хынаарлар, ажылы ындыг.
Кызыл хоорайдан куш даң бажында үнүпкеш, Өвүр кожууннуң девискээринде шак ол белдирге халдып келдивис. Агаарның-даа, дээрниң-даа арыы кончуг, өрү дээрде чаңгыс-даа булут чок хүн. Кызыгааржыларның хыналдазын эрткеш, оруувус уламчылап чоруптувус. Солчур сумузун халдып эрткеш, Хандагайты сумузунда Өвүр кожууннуң чагырга черинге келдивис. Кызыгаар черде турар, хөй чон шуужуп турар болгаш ындыг бе, Солчурнуң-даа, Хандагайтының-даа кудумчуларында кижи караанга илдиге берги дег, бок чок боор черлер чүве. Бо удаада база оруктуң ол-бо талазынче көргүлээш, чаңгыс-даа бок тыппадым. Оон ыңай магаданчыг чүүл – чамдык кожуун төптеринде дег, кудумчуларда элең-тендиң калгып чоруур эзирик кижилерниң чогу. Эки чүүлдү «эки» деп демдеглээри чугула. Ынчангаш өвүржүлер ол талазы-биле бо удаада база макталга төлептиг-дир.
Хүнзедир өске ажыл-херээвис дооскаш, мал-маган одардан кирип турар үеде малчын аалче хаптывыс. Барган аалывыс демги чемненир черниң артыы талазында аал. Аалдың-даа, чемненир черниң-даа ээзи Өвүр кожууннуң хууда сайгарлыкчыларының бирээзи Алефтина Стан-ооловна Ондар болду.
Бодунуң өстүрүп алган мал-маганының эъдин болбаазырадып, эрткен-дүшкен чонун аъшкарып-чемгерип чоруур буянныг сайгарлыкчының изиг сүттүг шайын, далган үскен мүнүн чооглап хөөрештивис.
– 17 чыл бурунгаар ажы-төлүм-биле сүмелешкеш, көдээ ажыл-агый кооперативи ажыдып алдывыс. Удуртукчузу болуп чоруур мен. Ынча чылдарның дургузунда эрткен-дүшкен чонувусту изиг чем-биле хандырып, хойнуң-даа, инектиң-даа эъдин садып-саарып чоруурувус бо.
Күрүнеден янзы-бүрү деткимчелерни база алдывыс. 2023 чылда Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазының деткимчезин (ИПСЭР) алыр аас-кежиктиг болдувус. Ниитизи-биле 4 633000,00 рубль деткимчени алырда, көдээ ажыл-агый кооперативиниң агар санында ниити деткимчениң каш хуузу болур, 1 195000,00 рубль акшалыг турар боор чорду. Ынчап кээрге күрүнеден 3 585000,00 рубль деткимчени алганывыс ол. Ол акша-биле трактор болгаш ооң дериг-херексели болур техниканы четчелеп алдывыс. Хууда сайгарлыкчы Андрей Лучкововский-биле керээ ёзугаар 147000,00 рубльге өске-даа дериг-херекселдерни четчелээн-дир ийин. Оон ыңай кооперативке 36 559 рубль шалыңныг 2 ажылдакчыны албан ёзузу-биле ажылга тургустувус.
Көдээде мал азырап чоруур улуска трактор-биле кылбас-ла чүве чок. Сиген кезер, сөөртүр, картофель тарыыр дээш-ле төнчү чок. Бодувустуң суггаттыг черлеривис суур иштинде-даа, аал девискээринде-даа бар. Суггарыпкы дег чер бүрүзүнге картофельди тарып алыр-дыр бис. Дүжүт эки чылдарда 5 тонна чедир черле алыр бис. Сигенивисти ооң мурнунда трактор чок чылдарга көөрде, бо чылын хөйнү белеткеп алдывыс. Ынчангаш Тываның Баштыңы Владислав Товарищтайовичиге көдээ ишчилерге улуг деткимчези дээш өөрүп четтиргенимни илередир-дир мен.
Оолдарым шупту күрүнеде ажылдап чоруур. Олар чүгле шөлээзинде азы чайлыг үезинде келгеш дузалажыр улус-тур ийин. 3 оолдуг, бир кыстыг мен. Чаңгыс уруум мээң чанымда чем кылыр черде ажылдап турар.
Шаандан тура улуг улузум барда-ла, мал тудуп чордувус. Өгбелеримниң малының дуюун үспейн, улаштыр-ла азырап, өстүрүп чоруурум бо. 80 хире чылгылыг, 200 ажыг хойлуг, 40 ажыг баш инектиг бис. Эрткен кыжын мал чуду болганда, дыка хөй бода болгаш шээр малывыс хораан. Чүгле бистиң эвес, а өске-даа улус улуг чидириглиг болган ышкажыгай. Ооң мурнунда малывысты даайым-биле кадып алгаш, эмеглежип чордувус. Ам ол назы-хары улгаткан кижи-дир ийин. Мал кадаржып чоруур дуңмам малга аажок сонуургалдыг кижи. Кажан кошкар, буга салырын хөлчок эки билир» – деп, Алефтина Ондар чугаалады.
Ажыл-ишчи иениң оолдары шупту күрүнеде ажыл-агыйлыг улус болганда, бо үеде ооң мал-маганын төрел дуңмазы дузалажып чоруур-дур. Көдээ ажыл-агый кооперативи ажыдып ажылдаары черле бодунуң сонуургалы чораан. Ол алыс шаандан тура-ла мал аразынга өскен болгаш, ажылынга чаңчыга берген. Суурга-даа чурттап чорааш, инекти-даа, хойну-даа азырап чорааннар.
Кыштаа Хам-Дыт деп черде, чайлаа аалчылар бажыңы биле чемненир черинден 30 хире километр черде, Бора-Шайда.
«Шупту-ла болаада боорга, чем кылыр черни ажыдып алганым ол-дур ийин. Мөңгүн-Тайга чону болгаш Моолче үнген-кирген чон доозазы бисти таварааш, маңаа шайлаар-дыр.
Малывыс хөлчок өзүп эгелээрге, эътти хоорайже киирип садарга, дыка берге боорга, оруктуң ыраанга ырмазырааш, бо-ла черге маңаа эът-чемимни болбаазырадыр сорулга-биле чемненир черни ажыттывыс. Хоорайже эът садып-саарып чоруй баарга, аалда мал-маган база ээн каар-дыр ийин. Ам аалда ажылымга четтикпишаан, маңаа база дузалажып шыдаптар-дыр мен. Эптии аттыг апарган.
Аалчылар бажыңын эрткен-дүшкен чоннуң дилээ-биле туттувус. Херим иштинде немей аңгы бажың база тудуп алдывыс. Ооң ам чүгле иштики ажылдары арткан. Аалчылар бажыңында 3 өрээл бар. Өрээл бүрүзү 3 оруннуг. Ажылчыннарывыска база эптиг болзун дээш, бир өрээлде оларны чурттадып тур бис. Чайгы үеде чунар-бажың база бар. Кыштың соогунда душка чунуп ап турар болзун дээш, бо чайын ванна болгаш душ өрээлин база немей кылдывыс» – деп, ол немеди.
Алефтина Ондарның аал-оранын, ажыл-агыйын көргеш, олут орбас, чыдын чытпас ёзулуг-ла эрес-кежээ көдээ ишчи-дир деп магададым. «Кыры шимчээр, хырын тодар» дээни дег, кежээ кижи тодуг-догаа чоруур-ла-дыр. Аалдың ээзи-биле байырлашкаш, оруувус уламчылап чоруптувус.
Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазын 2030 чылга чедир Россияның Чазаа доктааткан дээрзин сагындыраал. Бо программаның ачызында Тываның дыка хөй хууда сайгарлыкчыларының эгелеп алган ажыл-агыйы хөнүп, сайзыралды алган.
2020–2024 чылдарда ук программа республиканың бүдүрүлге комплекизин калбартырынга идигни берген дээрзи чугаажок. 2030 чылга чедир алды чылдың дургузунда аңгылаан акшаландырыышкынның 90 хуузун экономиканың хөгжүлдезинче угландырары планда көрдүнген. Туризм адыры болгаш тудуг материалдарының бүдүрүлгези кол черни ээлеп турар. «Хандагайты» эрттирилге пунктузунуң тудуунче база улуг кичээнгейни угландырып турар. Оон аңгыда хууда бүдүрүлгелер болгаш фермерлерни деткиири бирги черде. 2023 чылдың түңнелдери-биле иштики курлавыр талазы-биле өзүлде бар дээрзин демдеглээри чугула. 2025–2030 чылдарда ук программаның деткимчези-биле 1794 ажылчын олуттарны тургузары планда көрдүнген турган дээрзин сагындыраал.
Барган аалывыстың ээзи Алефтина Ондар мал ажылын-даа, чер ажылын-даа, туризм адырын-даа холда апкан иженип чоруур дески сайгарлыкчы дээрзин көрдүвүс.
/ Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6