| Проза |
Эдуард ДОҢГАК, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
Чай адакталып, оът-сиген бышкан. Чайның башкы айында медээжок херек турган чаашкын ам улаштыр куткаш турупкан. Дүүн аяс турган. Соңгу сыннар бажынга хөгжегер ак булут көстү хонуп келген. Удаткан чок тайга бажы селбегер ак-чоорган-биле шугланыпкан. Күштүг хат тырлып чыдып алган кылын булутту дээрни бир кылдыр дескилештир ойладыпкан. Диңмирээшкин чыжырт диген. Кызаңнаашкынның сыры огу дээрни диле шаапкан. Долу холумактың чаашкынныг дамдылары аары кончуг дүжүп эгелээн.
Улгаттыр тудуп каан чадагай кажаа иштинде куспак четпес хүрең дыттар хойга чаглак болур харыы-даа чок. Ак-чаъстап хонган чаашкынга хой шыырныга берген. Бот-боттарын ыңай-бээр иткилежип, ооң-биле чылыгып ап турганнар. Ээлери кажааның аксын ажыдыпкан. Эът-кеште сиңе берген сугну силгиленип, одуругже хой дүргени кончуг шуужупкан.
Оът баштап маңнашкан хоюн оолдар доктаатпааннар. Боттары-даа чылыгар, хойнуң шыырныкканы чидип, дүрген тода бээрлер. Чүм оъттуг арга кыйыынга келгеннер. Хой ам-на доктааган. Оон ыңай чорбас-тыр деп билзиннер дээш, оолдар ээлчежип, кодан хойну ийи удаа дескингеннер. А кадарчылар улуг дыт баарынга чаглактанып, херек болза от ужударын белеткеп алырын утпааннар. Анаа-ла оъттап чораан хой хеп-хенертен бир талазынче диг кылдыр маңнажыпканнар.
— Куу-уг! Шымда! Хойже бөрү азы хайыракан халдаан-дыр! — деп, Май-оол бир дугаарында кускуннап үнген.
Хойлар баскылажып каг чазып, хоюп ыңай болурга, Сүгдер-оол тура халаан. Ол бир дугаарында даянгыыжын сегирип алгаш, куруг черге чайган.
— Дуп-роо! Дуп-ро- оо! — деп, ол дукпурган.
Ээлериниң алгы-кышкызы, дайгызындан хойган хой доктаап, дедир көрүп алган турганнар. Бирээзи дап бээрге, ооң уу-биле салчыптарлар.
Кашпагай оолдар хойнуң бажын дозуп, чаңгыс черге бөле сывырып алганнар.
— Хойнуң бажын дозуп тур! Өскээр маңнажы бербезин! — деп, Май-оол арга талазынче көрүп алган алгырып турган.
— Кай баарың ол?
— Мынаар! — деп, ол хая-даа көрбейн, аргаже даянгыыжын айыткан. — Хой турган черже аан.
— Ында хайыра...
— Ажырбас. Чүү-даа болза, хойзур болгай бис. Хоюң эки дозуп тур! — дигеш, Май-оол харыы-даа манаваан.
Кадарчыларның алгы-кышкызы чаашкынга таалап, удумзурап турган арганы оттурупкан. Хем ындыы талазында оңгаар-дескээр хереп алган туруглар медээжок амырап, оолдарны өттүнүп дукпуруп, дайгырып турганнар. Кедергей берт черде мыйгак-хараган аразында бызаалыг мыйгак дааштан тура халааш, караш диген.
— Уу! Кончуг чолукту, сени! — деп, Май-оол ынаар арга талазында алгырган. — Оой! Сүгдер! Хайыракан эвес, бөрү-дүр. Өшкү тудуп каан-дыр. Өшкү! Бээр кел! — деп дедир көрүп алгаш алгырып турган.
Сүгдер-оол дайгы-биле хойган хойну оожуктуруп, бөле сывырып чораан. Хой оъттап турганы черинге доктаап, өшкүлер аргаже көрүп алган, думчуктары чарылгыже бышкырганнар.
— Каш өшкү тудуп каан-дыр? — деп, Сүгдер-оол айтырган.
— Дезиг-ала ышкажыл. Мүн-не мынаар сөөрткен ис чок-тур. Чүгле Дезиг-Аланы тудуп каан-дыр.
Дезиг-Ала деп хой баштаар кончуг кашпагай өшкү текпиленип чыткан. Оолдар ооң чанынга маңнажып келгеннер. Өшкүзүн тургуза тыртканнар. Өшкү бааладыр алгыргылааш, бут кырынга туруп чадап, өектелдир чыдып алган. Балыг өшкүзүнге оолдар турарынга дузалашканнар. Дезиг-Ала ам мүн-не туруп келгеш, харып-кузуп, чөдүргүлээр-даа. Бөрү аксынга кирген өшкүзүнде хан-чин-даа чок, артында туруп кылаштай бээрге, оолдарның кайгаанын чүге-даа деңнээр аргажок. Бөрү ыяап-ла боостаадан алыр дигеш, өшкүзүнүң боскун суйбааннар. Хан чок, чүгле өл дүктер туттунуп келир. Дырбактыг шала туткан бе дээш, ийи колдук аразын, быгыннарын нугуп суйбааннар. Ында дырбактыгның чидиг дыргааның изи чок. Оолдарның дагааштырып билгени — мурнуу даванының бирээзиниң караңгайының аразынче сүвүр даш кире бээрге, хой бажынга чоруур Дезиг-Ала аскаңайнып, хой соонга илдиртип чораан чүве-дир. Бөрү кедеп кээрге, Дезиг-Ала думчуу-биле даашкыры кончуг “бш-ш-ш!” деп медээлептерге, кодан хой дүрт кылдыр хоя берген. Аскак буттуг өшкү чыдып каарга, бөрү апкан хире.
Кижиден дезер өшкү Дезиг-Ала улустан чаштынып төрүүр боорга, ээлери ону кажаалап алырлар. Чазын Дезиг-Аланың долгады бергенин кадарчы эскербээн. Хойлар, өшкүлер-биле кады одарже үндүрүпкен. Ол кулузуннар аразынче чаштынып, аңаа төрүп алган. Анайын кургады чылгап алырга-даа, кедергей хаттыг хүн чаш анай дөмей-ле доңуп калган. Дошкун өшкүге өске анай алзып, чучуулаарга-даа, ол анайны төлзүнмээн. Дузак өшкү оолдарын чагыштырган ажыы чок. Каржы өшкү өске анайларны үзүп чорудуптар. Хайдактап база сагдырбас. Кижиден дезер өшкүнү сүрүп маңнаарының шүүттүү кончуг. Дезиг-Аланың эмии хоожурап, сүдү соолган.
Хире-хире болгаш-ла суггуру кежээлей бээр чаашкындан оолдар чоон дыт дөзүнге чаглактанып олурганнар. Арга кыдыында оъттаан хойну өөр бөрүлер кедеп келгеннер. Оларның эң-не кажары, үш буттуг бөрү кедергей оожум союп чораан. Туп-тура халаан. Хой маңнажы берген. Оларның соо-биле аскаңайнып бар чораан өшкүнү бөрү сегирип алган. Өшкүнү чыттыр каггаш, боостаазындан ызыргаш, чээрби кулаш черге сөөрткен. Кадарчыларның алгы-кышкызындан корткан бөрү Дезиг-Аланы салыпкаш, аргаже маңнап кире берген.
Оолдар Дезиг-Аланы шинчилеп көргеш:
— Чүге балыг чок дээр сен?
— Кырган бөрү эвес ирги бе?
— Бөрү мырыңай кызыл-аас болгуже чедир чоруур чүве-дир аа? — деп чугаалажып турганнар.
— Ол дугайын улуг улус билир ыйнаан. Тынып албас кылдыр боой тудуп турган-дыр. Боостаазының кегжири бүдүн-дүр бе? — дээш, Май-оол Дезиг-Аланың боостаазының кегжирин дыңзыды туткан.
— Кандыг ышкаш-тыр, аал?
— Анаа-ла чүве-дир. Сала каавыдам — дээрге, Сүгдер-оол өшкүнү салыпкан.
Дезиг-Ала аргаже көргеш, бышкыра каапкан. Кулаан сүвүрертипкеш, өөрүнче эдип-эдип ыңай болган. Артында будунуң аскаа безин чиде берген.
Оолдар чүү болганын аалга хөөрээннер. Оларга бүзүрээр кижи чок, харын-даа кочулаарлары безин бар.
Дезиг-Аланы сөөртүп алгаш бар часкан, кызыл-аас, бир даваны чок бөрүнүң төөгүзү кедергей солун. Бөрү-биле акташкан Артаа аңчы Кулузун-Шынаазы чурттуг. Ол чоокка төрээн бөрүлерниң бөрзектерин ол кырып өөренген. Артаа чайлааның кончуг-даа берт черинге бир бөрү хирээнниг. Бөрү аңнаар кижиге ол бөрзектерин алыспаан. Артаа бөрүнүң хирээниниң кайдазын база билир. “Кокай ышкаш кажар” деп-ле чугаа бар. Давааның чайлааның чоогунда берт черде хирээнниг бөрү төрүп алгаш, аалдарның мал-маганынче черле халдавас. Чоогунда чуңмаларже оолдуг бөрү үргүлчү-ле кедеңгирлээн чоруур. Кадыр хая тевер чуңмалар бөрүге белен алдырбас.
Артаа аңчы бөрү изинге таварышкан. Үш буттуг бөрүнүң изинден-не бөрзектиг деп аңчы тодараткан. Эрткен кыжын Артааның какпазынга таварышкаш, холун чүзүнден үзе дайнааш, дириг чоруй барган бөрүнү ол танаан. Аңчы бөрүнүң кажарын билир. Изин будап чоруй барган боорга, ол ону истевээн. Ол чазын үш буттуг бөрүнүң оолдары аңчыга таварышпааннар. Ооң мурнунда бо бөрүнүң оолдарының оолдарын Артаа аңчы төдүзүн кырып каапкан.
Артаа аңчы өлген. Бөрү оолдарын эдертипкеш, чоок-кавыда аалдарның малын кырып туруп берген. Үш-Буттуг кыраан. Ол төрүвестээн. Диштери элеп, боттары-ла дүжүп калган. Ынчангаштың Дезиг-Алага күш четпейн барганы ол.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14