Дириг хөгжүм биле шажын ам-даа хөгжүүр

Июль 9-та Чөөн-Хемчик кожуунга “Үстүү-Хүрээ” фестивалының байырлыг ажыдыышкыны болуп эрткен. Ук байырлал июль 11-ге чедир уламчылаан. Хемчегниң ажыдыышкынынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламент) Даргазы Каң-оол Даваа келгеш, чыылган чонга байырын чедирип, Россияның аңгы-аңгы регионнарындан келген аалчылар-биле ужуражып, хемчегниң кайы хире деңнелде эртип турарын чугаалажып, оон-даа эки деңнелче үндүреринге хамаарышкан санал-оналдарны аалчылардан дыңнаан.

“Үстүү-Хүрээ” фестивалы ооң мурнунда чылдарда янзы-бүрү чылдагааннар-биле элээн каш чылдар дургузунда болбайн турган. Үзүктелиишкин соонда фестивальды сагынган оон-моон келген хөгжүмчүлер организакчыларга өөрүшкүзүн илередип, удаа-дараа эрттирип турарын дилээннер.

“Беш чыл эрткенде, “Үстүү-Хүрээ” фестивалы аңгы-аңгы язы-сөөктүг, культуралыг, шажын чүдүлгелиг кижилерни каттыштырбышаан, катап база эглип келген. Ол анаа-ла төөгүге артар эвес, а харын-даа уламчылаар ужурлуг. Ооң кол сорулгазы тыва чоннуң шажынының үнелиг чүүлдерин катап тургузары. Дириг хөгжүм болгаш шажын ам-даа хөгжүүр. Фестивальды Тываның бирги Пандито Камбы-ламазы апарган Үстүү-Хүрээниң улуг ламазы Лопсан Чамзы-Камбы тургускан” – деп, Тываның Баштыңы чугаалаан.

Ук фестиваль Тывага бир дугаар 1999 чылда болган. Ону 1937 чылда бузуп каапкан сарыг шажынчы Үстүү-Хүрээниң тудуун катап тургузары-биле эгелээн. Фестивальды 2019 чылда эрттирген олчаан болбайн турган. 2024 чылда Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның эгелээшкини-биле катап тургустунган.

1990 чылдарда Тывага амыр эвес үелер турганын фестивальдың кол организакчызы Игорь Дулуш демдеглээн. “Республикага ынчан чеже-даа берге турган болза, Чазак дөмей-ле фестивальды эрттиреринге деткимчени берген турган. Культура яамызы биле филармония катчып алгаш, дириг хөгжүмнү кадагалап арттырары-биле, организастап эрттирип турдувус” – деп, ол чугаалаан.

Амгы үеде кижилер бот-боттарының аразында чоок чугаалашпайн, чүгле гаджеттер дузазы-биле медээлер солчуп турар апарганын база ол демдеглээн. Фестивальдың база бир ажыктыг талазы аңгы-аңгы кижилерниң аразынга кандыг-даа техника чокка ажык чугаалажыр арганы база берип турар.

“Үстүү-Хүрээ” фестивалы янзы-бүрү чоннарның төлээлерин каттыштырбышаан, тыва чоннуң шажынчы амыдыралының база бир чугула кезээ апарган дээрзин Тываның национал архивиниң директору, “Чаңгыс демниг Россия” партиязының кежигүнү Белекмаа Мунге демдеглээн.

Красноярск крайның чурттакчызы Юлия Королева ооң мурнунда чылдарда “Үстүү-Хүрээ” фестивалының дугайында аянзынып дыңнаар турган. Кажан Тываже кээп, фестивальды сонуургаар сорулганы салып алгаш, белеткенип турда, хемчегни эрттирбейн барган. Бо чылын фестивальды эрттирер деп чарлаптарга, өөнүң ээзи-биле кады улуг өөрүшкү-биле чедип келгенин ол чугаалаан.

“Үн бижидилгезинге ырлап каан ырыларга деңнээрге, дириг хөгжүмнү дыңнаарга, ылгалы улуг. Ону хүн бүрүде дыңнаары болдунмас. Ынчангаш өг-бүлем-биле келгенивис бо. Дириг хөгжүмнү дыңнай бээрге, кижиниң сагыш-сеткили, мага-боду ала-чайгаар-ла дыштаны бээр. Организакчыларның фестивальды бо чылын катап эрттирип турарынга сеткиливис ханызындан өөрүп тур бис” – деп, ол чугаалаан.
Келген аалчылар аразындан кымны чок дээр. Тываның салым-чаяанныг хөгжүмчүлери өг-бүлелерин эдертип алгаш, база киржип чедип келгеннер. Дарья, Илья Коловскийлерниң өг-бүлези барык шупту уран чүүлге салым-чаяанныг. Өгнүң эр ээзи шаандан тура-ла хөгжүм херекселдеринге ойнаар. Ажы-төлү шупту ачазының соон салгап, уран чүүлге салым-чаяанныг болганнар. Өөнүң иштиниң ажыл-агыйы өске угланыышкынныг-даа болза, өг-бүлезин үргүлчү деткип чоруур. Бо удаа база “Үстүү-Хүрээ” фестивалында улуг өөрүшкү-биле киржип чедип келгеннер. “Бо фестивальга киржири дээрге, бистиң өг-бүлевистиң байырлалы-дыр. Дириг хөгжүм кижиниң сагыш-сеткилинге эм-дом болур. Сагыш-сеткил кадык болурга-ла, мага-ботка аарыглар белен-селен тывылбас. Ынчангаш бо фестивальды сагыш-сеткил эмнээшкининиң байырлалы деп санаар-дыр бис” – деп, өг-бүлениң херээжен ээзи Дарья чугаалаан.

ЫРЫ-САМ ШАЖЫНГА КАНДЫГ ХАМААРЫЛГАЛЫГЫЛ?

Фестивальдың ийи дугаар хүнүнде Хороо ёзулалы болуп эрткен. Чадаана хоорайның Алдыы-Хүрээзиниң ламазы Ай-оол Донгак 2007 чылдан тура ук хүрээде ажылдап турар. Кижилерниң чүдүлгезин күштелдирип, оттурар дээн сорулга-биле фестивальды катап база эгелээнин ол демдеглээн. Дириг хөгжүм биле чүдүлгениң аразында харылзаазының утказын ол тайылбырлаан: “Бүүрээ, бүшкүүр үрери шаанда-ла сарыг шажынга турган. Мында күүседип турар сам дээрге сагыызын бурганнарның танцызы болур. Ырлап-самнаарга, чер-чуртта каракка көзүлбес амытаннар болгаш бурган-сагыызыннар чанывыска чедип келгеш, өөрүп, ында турар кижилерге эки салдарны чедирер. “Үстүү-Хүрээ” фестивалы дээрге-ле оларны өөртүр ёзулал-дыр”.

Ооң чугаалап турары-биле алырга, “хороо” дээрге ыдыктыг черлерни эргиири. Каяа-даа баргаш, ыдыктыг черлерни хүн аайы-биле 3 катап долганыр. Бо чылын фестивальдың тускай чүүлү Майдыр эргилдези-биле катчы бергенин ол дыңнатты. Майдыр эргилдези дээрге 4 дугаар Будданың келир үези. Ол хүн өөредигниң хүртүзүн долгандырып, хороолаар. Алдыы-Хүрээден тура Үстүү-Хүрээге чедир ногаан аътты чедип алгаш, Майдыр бурганының овур-хевирин тудуп алгаш, кижи бүрүзү йөрээлин салып чорааш, кылаштажып турарывыс бо. Ниитизи-биле хүрээлер, субурганнар долганыр ёзулал-дыр. Бодунуң күжүн үндүрүп, шыладыр кылаштап, дер-бузун төп чорааш, ёзулалга киржирге, буяны көвүдээр, үүлези арыгланыр дээрзин Ай-оол Донгак дамчыткан.
Фестивальдың болуп турар черинден алдыы, үстүү хүрээлерге чедир кылашташкан чоннуң эскергени-биле, шажынның чаңгыс аайлашкак тускай аялгазы кижиниң бодалдарын шын орукче угландырыптар. Ол хире ырак черге кылаштап чораан үеде бодунуң шын-меге кылдыныгларын сайгарып, ону катаптавазын медерептер аргалыг дээрзин хороо ёзулалының киржикчилери чугаалаан.

Красноярскыдан келген Ксения Рязанова өг-бүлези-биле фестивальда 3 дугаар чыл киржип чедип келген. “Хороо ёзулалынга киржири дээрге, биске бодун боду ажып, тиилеп алыры-дыр. Кандыг-даа чедиишкинни чедип алырда, бир дугаарында, бодун тиилеп алыры чугула. Ооң соонда кандыг-даа бергелерни ажып эртери чиик болур. Ынчангаш фестивальга келген санывыста-ла, албан кылаштажыр-дыр бис” – деп, ол чугаалаан.

Ол ышкаш Москва хоорайның аныяк чурттакчызы Никита хороо ёзулалын сагыш-сеткил арыглаашкыны, амыдыралдың бергелерин ажып эртеринге шылгалда деп санап турар. Фестивальга келген санында бедик көдүрлүүшкүн-биле ёзулалга ол киржир.
Хороонуң киржикчилери кылаштажып үнүптерге, чадаанажылар база бажыңнарындан үнүп келгеш көрүп, чамдыктары ёзулалга катчып, кылаштап үнүптерлер.

Фестивальга ниитизи-биле Россияның 50 аңгы хоорайларындан база Тывадан 500 ажыг кижи киришкен. Оларның иштинде 120 ажыг хөгжүмчүлер база 300 ажыг уран чүүлдүң мөгейикчилери бар. Чыылганнар дириг хөгжүм-биле сагыш-сеткилин дыштандырып, бот-боттарының аразында таныжып, билчип, хөй-хөй эш-өөрнү тып, кижи бүрүзү янзы-бүрү ажыдыышкыннарны боттарынга кылганнар. Ол ышкаш дараазында болуп эртер “Үстүү-Хүрээ” фестивалынга олар чугаа чокка келирлер.

Чыжыргана СААЯ.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.

"Шын" №52 2024 чылдың июль 13