Дыл бүрүзү, ооң сөс курлавыры доктаамал чаарттынып, өскерлип, эргижиреп турар. Өлүп-чидип турарлары-даа бар. Чаа билиишкиннер-биле чергелештир чаа сөстер — неологизмнер төрүттүнүп турар. Сөөлгү чылдарның дургузунда дылдарның сөс курлавыры неологизмнер-биле байлакшаан.
Тыва дылда дедир таварылгаларга база таваржып турар апарган бис, шаандагы политиктиг системаның “эргиниң артынчызы” деп санааны сөстер база катап тынгарлып, ажыглаттынып турар апарган. Эргижирээн чиңгине тыва сөстерниң дыл курлавырынче дагын эглип эгелээнин, чаа сөстерниң тыптып турарын чүгле макталдыг хүлээп көөр ужурлуг бис. Уттундуруп бар чыдар азы эргижирээн деп санаткан база чоокта чаа тывылган чамдык чиңгине тыва сөстерниң тайылбыры бо:
Хавычы (хавырыкчы) – ажыглалы ховартаан сөс, кадарчы, чылгычы, малчы дээн уткалыг. “Мал хавырар” деп ам-даа чугаалап турар, мал-маганны чаңгыс черге бөлер, чыый сүрер дээни ол.
Хавык – “тараа дүгү” деп-даа турар. Тарааның карты, кыртыжы-дыр.
Авыралдаар – барып бараалгаар, дилег кылыр.
Амгыы – эм сугар хап. Ажыглалдан үнген эргижирээн сөс. “Аптечка” деп сөстүң тыва дылда дең утказы.
Допуржак (допуржак кымчы) – аар, өрүп каан кымчы.
Шапшылга – бурунгу тыва улустуң бодалы-биле чер биле дээрниң дегжип турар чери.
Соот – чугаа. Сооттуг – чугаалыг.
Соолбур (соолбургай) – аажок арган, кадып калган.
Чунар-бажың – чунар чер, баня.
Чамбы-дип – кижи амытан чурттап турар диптерниң дал ортундаазы.
Чаглаа – ханы эвес. Чаглаа паш – ханы эвес паш. Кол нуруузунда тыва тоолдарда таваржып турар.
Дугай – кыры дурту хире хемчег.
Була – шаажаң тавак.
Бадар – улуг дазыл аяк.
Озук – кускун-хаай, чер үлдүрертир херексел.
Хажылба – мрамор маны дашты шаанда ынча деп турган. Эргижирээн, тоол аянныг сөс. Хажылба ширээ – мраморный столик.
Хайдак – бызаа чок саар инек азы анай чок арткан саар өшкү.
(Уланчылыг)
“Шын” №3 2024 чылдың январь 30