(мистика)
(Уланчызы. Эгези № 84,86 "Шында")
Ол үеде командириниң сеткили дойлуп, хайнып турарын Ша лык билгеш, шимчеш дивейн турган. Кезек ыыт чок барган полковник бузук хана өттүр көстүп турган Чкалов кудумчузунуң бажынче көргеш:
– Дөө улуг бажыңны көрүп тур сен бе? Бурган авыралында ам-даа бүдүн-дүр. Угбам Наталья биле честем Михаил Стецюраларның оран-савазы чүве. Мурнунда хүннерде бажыңынга турганнар чүве. Бөгүн тулчуушкун соонда киреримге, кижи чок болду. Бандеражыларның кирип турганы көскү. Штабче кыйгырты бээрге, дарый үнүп чоруур ужурга таварыштым. Са гыжым аарып тур. Күжүрлерниң өлүг, дирии меңээ билдинмес. Сен таптыг көрем – дээш, Мицкевич Шалыкче көрген.
Ол үеде прапорщик бичежек столду ийлендир тудуптарга, ооң кырын га турган бок-сак шимээн-дааштыг шалада-ла барган. Полковник чолаа чызынче багайтыр көрзе-даа, чүве ыыттаваан. Демги сандайынга катап олуруп алган. «Эх, сандайым ам-даа быжыг-дыр!» деп боданган. Прапорщик ол аразында коньякты ажыткаш, ийи стаканга долдур куткаш, офицерлерге сунган.
– Сени арага ишпес кижи деп билир мен. Ынчалза-даа бо дугурааннарны черле аптаалы, Начын Баадырович. Ада-ием бажыңында сени мынчаар хүлээп ап турарым дээш буруудатпайн көр – деп чымчак дилээн. – Дайын эвес болза, бо оран-савага кады кайын кирер бис. Ынчап кээрге, сен мээң өскен бажыңымга мурнай киргениң бо-дур.
Командирниң ол сөстериниң соонда, стаканда араганы ишпес аргажок апарган. Офицерлер ону ток кылгаш, кезек када ыыт чок барганнар. Хлебке дээр кижи-даа чок. Тургустуна берген шыпшыңны Мицкевич үрээн:
– Че, мен чоруптайн.
– Ындыг-дыр. Угбаңар бажыңын хынаар бис, Алексей Константинович.
Полковник арага шилинче көргеш:
– Арткан чүвени бодуң бил – дээш, Шалыкты дыңзыдыр куспактап каан. Ооң күштүг куспаандан хосталган кижи баштай киир тынгаш, оон үндүр ты нарга, эктинде куяк хөректээжи хозаш дээн ышкаш болган.
«Стецюра. Стецюра. Бо фамилия ны каяа дыңнаан кижи боор мен?» деп Шалык боданган…
Хүн ам-даа бедик. Ол ботка чедир десантыжылар туруштарын быжыглап, ок-чемзээн катап четчелеп алган. Шалык дуран алгаш, суурнуң барыын талазын, арга унун кыдыындан кыра коптара көрген. Байдал тайбың.
Аазаан сөс кончуг. Шалык соңгаарладып турбайн, лейтенант Елагин, анаа дайынчылар Тополь, Бершов, Апиков, Тахан, Белоборо дов оларны баштап алгаш, Стецюра ларның өрегезинге баар деп бодап алган. Сөөлгү үш солдатка ПТУР нуң «даваннарын», дөрт ракетаны чүктедип каан. Шалык бо чепсектен мурнунда часпас адар кылдыр өөре нип алган. Ынчангаш дайынчы даалга үнерде, аргалыг-ла болза ПТУР рас чёдун доктаамал ап чоруур. Ол чепсек дайын үезинде черле артык эвес.
Капитан Шалык Стецюраларның оран-савазынче чедип барып көөрүн шериг даалга кылдыр хүлээп алган. Ооң кадында бажың суур бажында турар болгаш, халдаан дайзын бир дугаарында ону таварыыр болгай.
Шаараш чавыс херим. Ооң иштин де девискээрде ажыл-ишчи өг-бүле чурттап турар деп чүве бажыңга чоокшулап кээрге-ле, көстү берген. Улуг оран-савада будаң чүве чок. Сери адаан ыяшты оюп тургаш, долгандыр сиилбип каастаан. Нарын хээлерни агартыр дозулаан, а бажыңның даш тыкы ханаларын көгертир чугайлап каан. Чүгле аңаа дегген октар истери ле харын ниити чараш шиникти үреп турган. Бажың девискээринде ыяш чунар-бажың, мал-маган кажаалары, чимистиг ыяштар сыптары бар.
Шалык Тахан биле Белобородовту бажың даштынга арттырып каан. Боду чадаже үнүп келгеш, артар солдаттар же хая көрүнгеш, ийи салаазы-биле ка рактарынче айыткан. Олары билдивис деп баштарын согаңнадып кааннар.
Солдаттар анаа турбайн, бажыңның арга талазында оңгарзымаар черге ПТУР-ну дайын чы байдалга белеткей берген. Оон дайзынның хайгаарал пунктузу олаада черде бар ирги бе дээн бодал-биле кезек болгаш-ла удур талаже дураннап турганнар.
Шалык баштаан каш кижи бажыңче кирип кээрге, шынап-ла, хамык-ла эт-херекселдерни тарадыр октап, бокталдырып каан болган. Ээлеринге күш дөгеп турганы база илдең. «Дай зыннар бажыңга кирип турганнар-дыр. Үрегдекчи бөлүк чадавас» деп бодал Шалыктың бажынга кире дүшкен. Чогум-на частыр чүүлдерни бажыңга салбааны илдең.
Капитан соңгу чүкче көрүнген соң гаже кылаштап бар чорааш, шалада чыткан бузук хоону эскерип каан. Ону дайзыннар сагыштыы-биле дүжүр ок тапкан хевирлиг. Шалык хоону арта ба зып бар чорда, оң талакы буду агаарга астына берген. Карак чивеш аразында долгандыр шып-ла шыпшың апарган. Солдаттарның карактары – офицерде. Капитан хоода чүнү көрүп каан?
Шалык будун шалаже аяар салгаш, хооже доңгайып, ону улам тода көре берген. Та чүге чүве, ында чурукту бир-ле черге көрген ышкаш кылдыр сагындырган. Хоонуң бузук шилдерин шалаже тө силгипкеш, чурукту уш туп тудуп алган. Бодунче удур көрүп олурар үш совет солдат эрлерни каяа көрген кижи боор? Бирээзиниң ача зынга дөмейин! «Аа, шынап, бо чурук адамның дембель альбомунда бар чүве болгай!» деп, бодал капитанның бажынга чык-ла дээн!
«Ийе, ачам-дыр!» деп чугааланган. Оон солдаттарже сергелең көргеш: «Мындыг чурук бисте база бар чүве болгай!» деп чугаалааш, ону арнынче чоокшулады туткаш, катап-ла топтап көрген. Ол үеде солдаттар суладап, удур-дедир хүлүмзүржүп кааннар. Капитанның чанынга кээп, чурукту эгин ажыр харап көөрлери-даа бар.
Ийе, куурары берген чурукта ылап-ла Шалыктың ачазы, ооң ийи талазында украин омактыг Стецю ра биле венгр уктуг Батори дээр эште ри! Бажыңында фотоальбомда бижик ти эки сактып келген! Бир катап караң көрнүр дээр кырган-авазы бажыңга кирип чорааш, ол чурукту көргеш, «Бо кандыг аайлыг дириг чурук чүвел» деп, белиңнеп органын капитан сактып келген. Ол ынчан Шалык бичии оол турган болгаш, чугаа утказы билбээн, чүгле ада-иези-биле каттыржып каан. Сөөлүнде, шору эр апаргаш, альбомда чурукту каш-даа катап көрген: амылыг дээр барымдаа-даа чок – анаа чурук.
Ийе, ачазы Украинадан шериг эштерин бо-ла сактып чугаалай бээр кижи. Ылаңгыя Стецюраны дыка ажылгыр дээр, бодунуң чүвезин кыла бергенде, удуурун безин уттуптар. А Баториниң чүвеге өөрениичели кайгамчык болган. Ачазы ону шеригге шору тывалап турар кылдыр өөредип алган мен дээнин Шалык сактыр.
«Бо бажың ачамның эжи Стецюра ныы болган-дыр. Ээлери кайда ирги? Өрегени эки көрүп, дилээр-дир, бир-ле черде чаштынып чыдар чадавастар» деп боданган. Оон чуруктуң артын көрген. Ында ылап-ла «Мен, Баадыр Шалык, Виктор Батори. 1983 чыл» деп бижик бар болган!
Ону катап-катап номчаан.
– Дайынчылар, бажың девискээрин дилеңер! Ээлери чаштынып чыдар чадавас. Анаа дайынчы Тополь?!
– Мен!
– Сен подвалды көрем!
Шалык чурукту стол кырынга салып кааш, ынаар кезек кайгап алгаш турган.
Үр-даа болбаанда, ындыкы өрээлден Топольдуң «Подвал мында-дыр!» дээн үнү үнген. Шалык чеде бээрге, солдады ооң аксында дис кектенипкен «Кым барыл?» деп ынаар караңгыже кыйгы салган олурган. Харыы чок. Тополь капитанче көргеш, «Айыыл чок хевирлиг-дир» дээш, подвалче чадалап кирген. Удатпаан да хөрээнде фонары чырый берген. Ша-даа четпээнде, ооң: «Мында бузуп чыдар ийи кижи бар-дыр!» – дээн кый гызы үнген. Шалык доңгайып көөрге, үзегер Тополь, шынап-ла, чыдар эр кижини өндейтир тырткан турган. Өөнүң ишти-ле боор – метпегер херээжен кижи: «Оожум, оожум!» – деп солдат тан дилээн турган. Ашак уё-човууру биле арай боорда туттунуп туруп орган.
Капитанның сагыжы чиигеш дээн. «Командир эндевээн турган-дыр» деп боданган.
Солдаттар подвалда кижилерни че дип үндүрүп турда, Шалык бажыңның соңгу-даа, чөөн-даа соңгаларын бакылап четтигипкен. «Суур ишти эки көстүр-дүр» деп бодунга түңнеп каапкан.
Бершов диванда бок-сакты дүжүр октап, ону арыглапкан соонда, эштери эр кижини ынаар камныы кон чуг чыттырып каан. Ашаксыг кижиниң хөрээ кергирээр. Арай боорда тынып чыткан. «Өө тынар аарыглыг кижи дир» деп Шалык боданган. Ол бажың ээзинче көөрге, фото-чурукта бир шериг оолга ылап-ла дөмей чүве бар. Чүгле арнында дырышкактар көвүдээн, бажының дүктери көгерип каан болган. Херээженге деңнээрге, арганзымаар, эгиннери кулдугур.
Кадай ашакты чуга чоорган-биле шуглап каан. Ол оңгак карактары-биле «Олур!» деп херээженче имнээрге, оозу ашааның буттарын ханаже кам ныг чайлады салгаш, чанынга олуруп алган.
Шалыктың эр кижиге айтырыглар салыксаары аажок. «Адыр-адыр, эптештир чыдып алзын. «Даап сөглээр тамылыг, танып сөглээр буянныг» деп мерген чагыг бар болгай. Далаш па» – деп бодун оожуктурган. Харын даа ханада, карак дужунда, азып каан үзе тыртар календарьның эрги арнын «2023 чылдың январьның 4» кылдыр эде ора тыртып каан.
Ашак-кадайның карактары – офи церде. Ам олар Шалыкты дыңнаарынга белен апарганнар. Бирги айтырыг салдынып-ла дүшкен:
– Бо өреге силернии бе?
– Ийе, бистии.
«Стецюралар-дыр» – деп, Шалык ам-на быжыг боданган. Ынчалза-даа:
– Фамилияңар, адыңар кымыл?
– Стецюралар бис – деп, херээжен кижи мурнай харыылаан.
«Олар-дыр харын» деп, Шалык хүлүмзүре аарак боданып чорда:
– Бис Россия дээш бис! – деп, херээжен немей тыртып каан. – Пол ковник Алексей Мицкевич мээң төрээн дуңмам-дыр.
– Бис ооң дайынчылары-дыр бис – деп, лейтенант Елагин дарый харыылаан.
Ындыг харыы дыңнаан Стецюралар улам оожургай берген ышкаш болган.
Ол аразында Бершов бажың ээле ринче сугарайлар биле флягада шай сунган. Солдат чайлай бээри билек:
– Стецюра, силер Тернополь обла зындан ийик силер бе? – деп, Шалык эр кижиден айтырган.
(Уланчылыг).
Юрий ДАРБАА.
“Шын” №88 2023 чылдың ноябрь 18