2025 чылдың сентябрь 30-де долааннар, кезек саттар, кыргыстар, оюннар уктуг улуг өгбелеривистиң эң-не хүндүткелдиг кенни, ол-ла аймактың ажы-төлү — бистиң эң-не үлегерлиг күүйүвүс, чеңгевис, чаававыс Татьяна Седий-ооловна Кыргыс 90 харлыында үр эвес аарааш чырык ѳртемчейден, бодунуң ажы-төлүнден, уйнуктарындан, чоок кижилеринден кезээ мѳңгеде чарлып чоруткан.
Чүге ол аймактарның кенни деп бижээним болза, мээң авам Дадар Тарыма уруу Долаан 10 кады төрээннериниң эң-не улуу. Ою Тарыма уруу Долаан ооң ортун дуңмазы болур. Ою угбам дээрге Татьяна Седий-ооловнаның өөнүң ээзи Анай-оол Калин-оолович Кыргыстың авазы. Ынчангаш Татьяна Седий-ооловна долаан уктугларның кончуг дээн ынак, хүндүткелдиг кенни.
Долаан уктуг өгбелерим өг-бүле тудуп, кезек саттар, кыргыстар, оюннар-биле кады чурттап турда, бис төрүттүнгенивис ол. Төрел бөлүк болуп, амгы шагның аныяктары Татьяна Седий-ооловнаны хүндүткелдиг күүйүвүс, чеңгевис, чаававыс деп адап чоруур бис
Татьяна Седий-ооловна 1935 чылдың август 15-те Тыва Арат Республиканың Хорум-Даг сумузунга бѳдүүн араттарның ѳг-бүлезинге тѳрүттүнген. Ол 1960 чылда Кызылдың күрүнениң башкы институдун чедиишкинниг дооскан. Институтту дооскаш, бүгү назынында ѳѳредилге шугумунга 2001 чылда пенсияже үнеринге чедир школаларга төөгү башкылап, чедиишкинниг ажылдап келген. Т.С. Кыргыс Тывавыстың аңгы-аңгы школаларынга ажылдап чораан: Чѳѳн-Хемчиктиң Хорум-Даг 7 чыл школазы, Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг, Арыг-Бажы, Чаатының, Чаа-Хѳл кожууннуң Үрбүн, Кызыл кожууннуң Кѳк-Тей ортумак школазы, чүгле Кызыл-Мажалыктың ортумак школазынга 25 чыл башкылаан. Ниитизи-биле өөредилге адырынга 57 чыл дургузунда башкылап ажылдаан.
Моон алгаш көөрге, Татьяна Седий-ооловнаның чуртталгазы — чоннуң ажы-төлүн кижизидер күш-ажылы-дыр. Чуртталгазының дыка хөй кезиин башкы ажылынга бердинген ховар башкыларның бирээзи.
Күүйүвүстүң ажылынга бердинип, аныяк салгалды шын сеткили-биле кижизидип чорааш, чоннуң хүндүткелин чаалап алганын дараазында шаңнал-макталдары бадыткап турар: күш-ажылдың хоочуну, Тыва АССР-ниң алдарлыг башкызы, Тыва Республиканың улустуң башкызы, РСФСР-ниң школаларының алдарлыг башкызы, РСФСР-ниң улус өөредилгезиниң тергиини, ССРЭ-ниң чырыдыышкын өөредилгезиниң тергиин ажылдакчызы.
Татьяна Седий-ооловна чай чок берге башкы ажылындан аңгыда, бистиң даайывыс Анай-оол Калин-оол оглу Кыргыс аныяанда-ла чок болган соонда, өөнүң ээзинге кезээ мөңгеде ынак болгаш шынчы болуп, ооң четпээн амыдыралын уламчылап, ийи тѳлүн чааскаан азырап кижизиткеш, эртем-билигге чедирип, өглеп-баштап каан. Ол ышкаш 4 уйнуун, оларның 6 ажы-төлүн база эртем-билигге чедирип, өглеп-баштап каан.
Хайлыг аарыг эвес болза, башкыларның байырлалын ажы-төлүнүң аразынга байырлап эрттирер турган ийик, бичии-ле каш хонук четпейн барды. Чер-делегей кырында мөңге чүве бар эвес, бойдустуң чаяап кааны черле ындыг. Кижи хөөкүй салгалдардан тургустунган болганда, кижилерниң чуртталгазы төнмес, салгалдары ада-иезиниң чуртталгазының оруун уламчылап турарлар болгай. Ынчангаш Татьяна Седий-ооловнаның көрбээн, четпээн оруун ажы-төлү уламчылаар, авазының овур-хевири оларга кезээ мөңгеде артып каар.
Сергей ТЫРТЫК.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16