Төрел чонум чоргааралы
Төрээн чуртум Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туругнуң ат-сураглыг кижилериниң дугайында материал бижиир дээш, төөгү материалдарын коптарып чоруп тура, Моңгуш Эрелчинович Дугар-оолдуң 2022 чылдың июль 15-те 100 харлаар дугайында билип алдым. Ону таныыр мен. Ынчалза-даа назы-хар талазы-биле аравыс оранчок ылгалдыг, ол акый-биле чоок харылзажып чорбаан болгаш, хоочуннуң дугайында шоолуг билбес болдум. Ынчангаш ооң уруу “Тыва Республиканың улус өөредилгезиниң тергиини” аттың эдилекчизи, хоочун башкы Клара Кандан-биле ужурашкаш, ада-иезиниң дугайында чугаалаштым.
– Клара Моңгушевна, силерниң ачаңар мээң сагыжымда бедик шилгедек дурт-сынныг, чазык арын-шырайлыг акый кылдыр артып калган. Аваңар арнында хүлүмзүрүг чыраан угбай-ла болгай. Ада-иеңер дугайында чугаалап берип көрүңерем.
– Ийе, бистиң ававыс биле ачавыс кайызы-даа кончуг эвилең-ээлдек, чазык-чаагай мөзү-бүдүштүг, эрес-кежээ улус чүве. Ынчангаш оларның овур-хевири ол-ла олчаан силерниң сагжыңарда артып калганы ол-дур.
Ак-Туругнуң оът-суглуг, каас-чараш булуңу Дөргүн деп черге малчын арат өгбелеривис Севээн Сандакович Эрелчин биле Мария (тыва ады Намчал) Дамчайовна Моңгуштуң өг-бүлезинге 1942 чылдың чылыг-чырык чайында ачавыс төрүттүнген. Ынчангаш ачамның арын-шырайы чазык-чаагай-даа болганы ол боор оң. Ак-Туругнуң Хаялыг-Даг деп черге кырган-ачавыс Моңгуш Оттукпанның өг-бүлезинге ававыс Тырыскын Оттукпановна Дугар-оол 1924 чылда төрүттүнген. Ачам биле авам 1942 чылда өг-бүле туткан.
Ада-иевистиң аныяк-чалыы назыны Тывага чаартыкчы өскерлиишкиннерниң үези. Ачавыс алыс черле төрүмелинден сонуургаачал, өөрениичел болгаш, ол үеде чаа ажыл-херектерге элээди шаандан-на киржи берген. Ак-Туругнуң Чайлаг-Алаак деп черге “чайлаг школазы” ажыттынган. Ачам аңаа үжүк-бижикке өөренип алгаш, Аныяктарның революстуг эвилелиниң тус чер организациязының даалгазы-биле 1940 чылда Улуг-Даг, Манчүрек, Калган-Орук деп черлерде аалдарның улуг улустарын бижииринге, номчуурунга өөредип турган. 18 харлыында Аныяктарның революстуг эвилелиниң Ак-Туруг эге организациязының секретарынга соңгуткан. Аңаа ачам аныяктар аразынга ажыл организастап чорударынга элээн арга-дуржулгалыг апарган. 1943 чылда Ак-Туругнуң суму секретарынга чоннуң мурнундан депшиткен. Аныяктар эвилелиниң эге организациязынга болгаш суму секретарынга ачамның ажылдааны шыңгыы шылгалданың үези болган.
1941 чылда немец-фашист шериглер Совет Эвилелинче халдаан. Кызыл Шеригге дузалаар талазы-биле ажыл Тывага эгелээн. Ак-Туругнуң чонунуң аразынга бо талазы-биле организастыг ажылды ачавыс Дугар-оол Моңгуш эш-өөрү-биле кады чорудуп турган. Ававыс херээжен эш-өөрү-биле кады хой кежинден чылыг тоннарны, хол хаптарын дээш өске-даа хеп аймаан даарааш, “Кызыл кошка” дужаап турганнар. Дайын үезинде Ак-Туругга дөрт чүс хире өреге турган. 1942 чылда ак-туругжулар 500 аътты, 520 бода малды, 7500 шээр малды, хөй санныг хеп аймаан фронтуга дуза кылдыр берген. Фронтуга дузаны организастаарынга суму секретары, бистиң ачавыс Моңгуш Эрелчинович Дугар-оолдуң киржилгези идепкейлиг болганы чугаажок. Ак-Туругнуң чонунуң 105 шанакка чүдүрген “Кызыл кожууннуң” узуну 1 километр ажа берген, ону Кызыл хоорайга ачам болгаш ооң эштери Сагаан Моңгуш, Данзырын Моңгуш, Артаа Моңгуш дээш өскелер-даа үдеп чедиргеннер.
Дайын соонда ачавыс Моңгуш Дугар-оол Ак-Туруг көдээ совет даргазынга, Чаа-Хөл кожууннуң күүсекчи комитединиң секретарынга ажылдап турган. Тыва областың совет-партия школазын дооскан соонда, “Ленин” колхозтуң даргазынга томуйлаткан. Эки үре-түңнелдиг ажылы дээш 1958 чылда Москва хоорайда ССРЭ-ниң Көдээ ажыл-агыйының чедиишкиннериниң делгелгезинге барып, ажыл-агыйга чедиишкиннери дээш делгелгениң хүлер медалы-биле шаңнаткан.
Назы-хары улгадып, пенсияже үне бергеш-даа, ачавыс Чаш-Тал фермазынга эргелекчилеп, ооң соонда кадарчылап ажылдап чорду. Ак-Туругнуң хөгжүлдезинге ачавыс Моңгуш Эренчинович Дугар-оол улуг үлүг-хуузун киирген кижилерниң бирээзи. Бүдүрген ажыл-херээ-биле бодунуң адын төрээн чериниң төөгүзүнде балалбас кылдыр арттырып каан кижи.
– Ада-иеңерниң ажы-төлү хөй кижи деп билир мен. Алышкылар, угбашкылар каш кижи силер?
– Ада-иевистиң ажы-төлү шупту тос кижи бис. Бичей угбам, мен Клара, дуңмаларывыс Татьяна, Сергей, Елизавета, Светлана, Антонина, Ульяна, хеймеривис Биче-кыс. Ававыска “Маадыр ие” деп бедик атты тывыскан, бо хүндүлүг атка ол ылап-ла төлептиг ие. Тос ажы-төлдү божааш, азырап өстүрер, кижизидер, Ак-Туругнуң Чаш-Тал фермазынга саанчылап ажылдаар деп чүүлдү бодап-даа көрүңер даан. Ававыс биске, уруг-дарыынга, чүү хире ынак, ажыл-ишке кандыг кончуг кызымак чораан-дыр! Ававыстың бо чырык өртемчейден арай эрте чоруй барганы биске дыка хомуданчыг болган. Ачавыс хөөкүй ажыг-шүжүгнү шыдажып эрттип, уруг-дарыы бистиң аравыска назы-хары улгаткыже чурттап чорду.
Ада-иевис бисти чажывыстан-на ажыл-ишке, өөредилгеге кызымаккай болур кылдыр кижизидип өстүрген. Оларның аайы-биле кандыг-даа ажылды бичиивистен кылып чаңчыктывыс. Бистиң боттарывыстың, ажы-төлүвүстүң болгаш оларның уруг-дарыының аразында кандыг-даа эртем-билиглиг кижилер бар. Оларның эртем-билиин, каяа ажылдап чораанын азы ажылдап турарын чугаалаар болза, узун төөгү. Ынчалза-даа Россияның өске регионнарында чедиишкинниг ажылдап чоруурларын демдеглексээр-дир мен. Ульяна дуңмавыстың уруу Виктория Леонидовна Өлчей Россияның каайлы албан чериниң Москвада академиязын дооскаш, Новосибирск областа каайлы албан чериниң удуртукчузу албан-дужаалда ажылдап чоруур. Татьяна дуңмамның оглунуң оглу Анчат Андреевич Доржу Россияның Камгалал яамызының Шериг университедин 2022 чылда дооскаш, Оренбург областың шериг прокурорунуң дузалакчызында ажылдай берди. Мээң оглум полицияның генерал-майору Аяс Арзылаңович Кандан Пермь областың полиция начальнигиниң албан-дужаалында ажылдап турар.
– Ачаңар Моңгуш Эрелчинович биле аваңар Тырыскын Оттукпановна Дугар-оолдарның болгаш оларның ук-салгалының дугайында төрел чонунуң чоргааралы деп чугаалап болур ышкажыл.
– Ийе, чугаалап болур деп бодаар-дыр мен. Ол дээрге хамыктың мурнунда бистиң ада-иевистиң ачы-буяны-дыр.
Шаңгыр-оол Моңгуш чугаалашкан.
Чуруктарны өг-бүлениң архивинден алган.