К.И. Чуковский аттыг уругларның ном саңының 55 чыл ою
Октябрь 10-да К.И. Чуковский аттыг уругларның ном саңы тургустунганындан бээр 55 чыл оюн демдеглеп эрттирер. Ном саңының ажыл-чорудулгазының болгаш чаартылгаларының дугайында удуртукчузу Сылдысмаа Лопсан таныштырган.
Чурагайлыг ном саңының шыгжамырында 1000 ном чыгдынган
Cөөлгү беш чылда уругларның ном саңы элээн улуг хемчээлдиг ажылдарны кылып чоруткан. Үе-биле деңге базып, номчукчуларывыска таарымчалыг байдалдарны тургузуп турар бис.
2021 чылда Культура эгелээшкиннериниң президентиниң фондузунуң төлевилел мөөрейинге тиилээш, электроннуг ном саңын ажылдап кылдывыс. Тыва чогаалчыларның төрээн дылында парлаттынган номнарын база очулгаларын чурагайжыдар ажылды чорудуп кылган бис. «Tuva_read» төлевилелдиң ачызында бүгү Россияда, даштыкы чурттарда чурттап чоруур чаңгыс чер чурттугларывыс тыва чогаалдарның электроннуг хоолгаларын номчуур аргалыг апарган.
Ном саңының ажылдакчылары, Тываның улустуң артизи Станислав Ириль, уран чүүл башкызы Эльдар Дамба-Лама дээш өскелер-даа бисти деткип, уругларга элээн хөй чечен чогаалдарны болгаш тоолдарны аудио хевирге номчуп берген.
Сайтывыста «Тыва номчуп тур» деп аңгы кезек бар. Ол кезекте чурагайжыткан номнардан аңгыда, аудиономнарны чыып тургускан. Кижи бүрүзү номнарның электроннуг хоолгаларын номчуур болгаш дыңнаар аргалыг апарган.
Чурагайлыг ном саңының шыгжамырында алфавит аайы-биле 1000 ном чыгдынган. Ол ышкаш уруглар сеткүүлдериниң архиви база шыгжаттынган. Сөөлгү үш чылда сайтыже ортумаа-биле 70 хире номчукчу (22 чылда – 20 муң кижи) кирип, номнарны номчаан болуп турар.
Республиканың аңгы-аңгы булуңнарында ажылдап турар ном саңнарының ажылдакчылары номчукчуларынга бистиң чурагайжыттынган ном саңын сүмелеп турар. Чүге дизе чамдыызында тыва дылда номнар чедишпес.
Тываның Культура яамызының уругларга онзагай белээ
ТР-ниң Культура яамызы ном саңының тургустунганындан бээр 55 чыл оюнда номчукчуларга онзагай белекти кылган – амгы үениң интерактивтиг дериг-херекселин садып берген. Комплексче 25 аңгы хевирниң угаан сайзырадыр оюннары кирип турар. Номчукчуларывыс интерактивтиг шалага, столга, ханага, элезинниг черге ойнаар аргалыг апарган. Ол ышкаш кинотеатр база бар. Уруглар ойнавышаан, классиктиг чогаалчыларның, улустуң тоолдарының, чечен чогаалдарның, чурукчуларның ажылдары-биле таныжып ап турарлар.
Ном саңының ажылдакчылары чаа технологиялар уругларга өөредилге чорудуун солун болгаш ажыктыг болдурарынга бүзүрелдиг.
Үжен чыл эрткенде, ном саңының оран-савазын чаарткан
Амгы оран-саваже 1994 чылда көжүп кирген бис. Үжен чылдарның дургузунда септелге чоруттунмайн турган. 2023 чылда, үндезин септелге соонда, ном саңы уругларывыска эжиин катап ажыткан. Республика бюджединиң акша-хөреңгизи-биле оран-саваны бо үениң негелделеринге дүгжүп турар кылдыр чаартканы улуг чедиишкин. Ол ышкаш ном саңы амгы үениң чаа эт-севи болгаш техниказы-биле дериттинген.
2003 чылда Тываның Чазаа, Өг-бүлениң болгаш уругларның номчулга төвүнге, найысылалдың мурнуу талазында чуртталга бажыңында оран-саваны аңгылап берген. Ук салбырывыска РФ-тиң Культура яамызының деткимчези-биле келир чылын Уругларның культура болгаш чырыдыышкын төвү ажыттынар.
Ном үндүрер ажыл-чорудулга
Ном саңы библиографтыг айтыкчылар үндүрер ажылды чорудуп турар. 2021 чылда Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чылында «Тыва Арат Республиканың үежилери» деп номну үндүрдүвүс. Ук айтыкчыда 100 харлап турар 100 шылгараан улустуң дугайында материалдарны чыып тургускан. Эрткен чылын Тыва Арат Республиканың ССРЭ-ниң составынче киргенинден бээр 80 чылынга тураскаадып «Совет Тываның үежилери» деп библиографтыг айтыкчыны үндүрген. Номда кирген ат-алдарлыг хоочуннарның чамдыызы ам-даа бистиң аравыста бары онзагай. Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чылында «Ада-чурттуң Улуг дайыны: Улуг Тиилелгеже Тываның киирген үлүг-хуузу» деп номну база үндүрдүвүс. Ында 11 тыва эки турачы танкист, 10 санитар кыс, Таңдыдан фронтуже аъттанган дөрт кады төрээн Оюн алышкылар болгаш алды Шумов алышкылар дугайында информацияны чыып, айтыкчыны тургустувус. Ук номнарны республиканың ном саңнарынче тарадып чоруткан. Республиканың аңгы-аңгы булуңнарында номчукчуларывыс айтыкчыларны улуг сонуургал-биле номчуп турар.
Ном шыгжамыры, номчукчулар саны каш катап өскен
Тыва АССР-ниң Министрлер Чөвүлелиниң 1970 чылдың август 1-де үндүрген «Кызыл хоорайга уруглар ном саңын ажыдарының дугайында» 522 дугаарлыг доктаалы ёзугаар Аркадий Гайдар аттыг уруглар ном саңының дөзүнге ажыттынган. Ол үеде Тыва АССР-ниң культура сайыды Матпа Хомушку республика чергелиг уруглар ном саңының келир үеге ужур-дузазын медереп билгеш, билдилиг шиитпирни үндүрген. Культура яамызының номнар садып алырынга 5000 рубль үндүрүп бергени ол шагда улуг дуза болган.
Ном саңының баштайгы удуртукчузу кылдыр Мария Ивановна Оюнну томуйлаан. 1970 чылда чаа ном саңы үш килдистен тургустунган турган, штаттың саны – 9,5. Олар 2000 ажыг номчукчуну чыл санында хүлээп ап турган. Ном фондузу – 20 муң кезек.
Амгы үеде ном саңында тос килдисте 35 ажылдакчы бар. Ном фондузу 90 муң ажып, номчукчулар саны 9000 чедип турар. Ол ышкаш ном саңы республиканың 34 уруглар ном саңнарынга методиктиг болгаш практиктиг дуза чедирер төвү болур.
Ном саңынче хүнде 250 хире уруг аалдап кээп турар. Оларга неделя санында солун хемчеглерни эрттирип, аңгы-аңгы угланыышкынныг бөлгүмнер болгаш клубтарже хаара туткан.
Ном саңывыстың тургустунганындан бээр 55 чыл оюн таварыштыр хүндүлүг хоочуннарывыска, ном саңының ажылдакчыларынга байыр чедирип, чогаадыкчы чедиишкиннерни, кезээде мурнуку одуругга чоруурун күзедим.
Ш. ХОВАЛЫГ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №39 2025 чылдың октябрь 9