Октябрь 19-та А. Пушкин аттыг республиканың ном саңының номчулга залынга “Үе-биле шылгаттынган акы-дуңмалышкы” деп солун хемчег болуп эрткен. Ону ТАР-ның ССРЭ-ге каттышканының 80 чыл оюнга тураскаадып эрттирген.
Болган кежээге ССРЭ-ниң, Россияның болгаш Тываның төөгүзүнде бир дугаар үнген орус-тыва очулгалыг ''Россия дээш! Тыва дээш!'' деп дайынчы номнуң автору шүлүкчү, очулдурукчу, Россияның Журналистер эвилелиниң кежигүнү Чечена Монгуш база номнуң тургузукчузу Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, секретары, дайынчы хөделиишкиннерниң хоочуну, Россияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, курлавырда полковник Игорь Витюк база орус дылче шүлүктерниң очулдурукчузу РЧЭ кежигүнү Оксана Москаленко, Россияның А.М. Горький аттыг литературлуг институдунуң доцентизи С.С. Арутюнов, фронтучу-шүлүкчү, ТШО киржикчизи С.В. Лобанов, Хакасияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, төөгү эртемнериниң кандидады, тюрколог Л.В. Горбатов теле-көвүрүгге коштунуп киришкеннер.
2200 кезектиг парлалгаже үнген сурагжаан номнуң таныштырылгазы Россия иштинге 10 удаа болган: Москвага үш катап, Рязаньда агаар-десантызының дээди училищезинге РЧЭ делегациязы Н. Ивановтуң удуртулгазы-биле, Крымга, Хакасияга, Тывага 6 катап база оон-даа өске черлерге болгулаанын, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң шуулганынга келген делегаттарга үлээр кылдыр 200 кезекти автор белекке сөңнээн дээрзин хемчегни сонуургап келген Кызылдың 2, 7 дугаарлыг школаларының улуг класстарының сургуулдары билип алганнар.
“Бо төөгүлүг номну үндүрер дээн шүлүкчү Ч. Монгуштуң идеязын деткип, ооң шүлүктерин орус дылче очулдуруп база россий шыырак дээн 11 чогаалчының шүлүктерин боду шалыпкын очулдурупканындан ук ном кончуг дүрген чырыкче үнүп келген. Эге баштай Россияның Чогаалчылар эвилелиниң 16-гы шуулганынга Эвилелдиң даргазы Н.Ф. Иванов делегаттарга номнуң таныштырылгазын кылган. Ол-ла хүн Москвага ''Юность'' сеткүүлдүң редакциязынга база С.С. Арутюновтуң чогаадыкчы кежээзинге таныштырылгазын кылгаш, баштайгы экземплярларын ТШО-же чедирери-биле алган.
Чурту дээш, дайынчыларывыс дээш сагыш човап, үениң байдалын угаап билип, чогуур херек үезинде кылган ажылы, патриотчу үлегери дээш Чечена Монгушка чоргаарланып, бисти бо буянныг ажылынга киириштиргени дээш четтиргенивис илередир-дир бис” – деп, РЧЭ-ниң сураглыг кежигүнү Игорь Витюк онзалап демдеглээн.
“Эргим өңнүктер, экии! Силерниң кайгамчык чараш чуртуңарга чаңгыс эвес удаа барып чораан мен. Тыва чоннуң хүндүлээчелин, сеткилиниң бичезин, чуртунга ынаан дыка эки билир мен.
Тыва чон дириг бойдус-биле хини тудуш, ооң уржуундан долгандыр бүргей алган чараш чурумалдан чайгаар-ла уран талантылыг, чечен-мерген болгаш эрес-дидим деп чугаалап болур мен. Бо берге үеде өске кижилер бодунуң туружун чидирип алган турда, тыва чон хей-аъдыңар бедик, туруштуг, бурунгаар көрүштүг деп чүвени көргүзүп, өскелерге улуг үлегер болуп турарыңарга мөгеер-дир мен. Төрээн чуртуңарның агаарындан, төлептиг өгбелериңерниң ханындан дамчып келген тура-сорууңар черле салбайн, ам-даа бурунгаар хөгжүңер. Силерниң араңардан ам-даа хөй маадырлар үнер.
Шүлүк чогаалы дээрге-ле ол чүректиң үнү болгай. Сөстүң күжү улуг, ону шын ажыглаар болза, аткан октан күштүг болур. Чуртувустуң мындыг амыр эвес үезинде ооң чүрээниң согуун билип, демнежип, дээштиг шүлүктерни бижип, ону ном кылдыр үндүрери кижиниң хамааты туруштуун хөлчок эки көргүзүп турар. Өске-даа чонга баштайгы үлегер болуп үнген номнуң тургузукчуларынга мени база ында киирип каанынга өөрүп, ам-даа чедиишкиннерни күзеп, тыва чонга хөгжүлдени күзээр-дир мен” – деп, Россияның А.М. Горький аттыг литературлуг институдунуң доцентизи С.С. Арутюнов күзээн.
“Бо номну кылып турар үеде дайын шөлүнге турган мен. Ону баштай билгеш, хөлчок өөрүп, чоргаарланып, авторунга, тургузукчузу башкым И.Е. Витюкка четтиргеним илередип турдум. Дайынчы кижиге каяа-даа чоруурга, кармакка суп алырда эптиг хемчээлдиг, хей-аът көдүрер орус-тыва дылда шүлүктерлиг ном биске дыка эки белек болган.
Чечена Монгуштуң черле ындазында Ада-чуртунга, дайынчыларга, чонунга кылган бо үнелиг ажылы дээш бодум чоргаарланыр-дыр мен. Мындыг номнар чуртувустуң келир өйү, хосталгазы дээш тулчуп чоруур бистен аңгыда, аныяк-өскеннерге патриотчу кижизидилгеге ажыглаарынга база чугула херек. Оон аңгыда, бо ном бистиң Дээди кол командылакчывыстың столунга албан чыдар ужурлуг ному деп санаар-дыр мен” – деп, С. Лобанов улашкан.
“Чечена Монгуш-биле хакас чогаалчының номун очулдургаш, үндүрүп турар үеден кады ажылдап эгелээш, ооң бурунгаар көрүштүүн, салган сорулгазын чедип алырынга чүткүлдүүн, ажылгыр, чогаадыкчызын, улус-биле чугаалажып билирин, хүндүткелдиин магадаан мен. Чурту, чону дээнде, кыптыгып чоруур кижилерниң бирээзи бо-дур. Ынчангаш ону деткиир болза эки деп шиитпирлээш, бо хүнге чедир кады элээн үре-түңнелдиг ажылдарны кылып чор бис. Аңаа чоргаарланыр мен.
Бистиң ада-өгбелеривис Ада-чурттуң Улуг дайынынга идепкейлиг киржип, ачы-дузаны харам чокка өргүп чорааны биске улуг үлегер, чоргаарал болгай. Хакас чоннуң барык чартык кезии дайынче чорупкаш, хөй кезии дедир ээп келбээн. Шак ол маадырлыг чорукту бис ам катап кылып, дайынчыларывыс Ада-чуртувустуң келир өйү дээш дайзын-биле тура дүшпейн тулчуп турар, а чон дүн-хүн дивейн, тылда ажылдап, дузаламчыны чорудуп турар бис. Бодум база ындыг дузаны чаңгыс эвес удаа чедирип, дайынчыларның хей-аъдын көдүрүп ужуражып турдум. Бо номну үе-шаанда кончуг таптыг үнген ном деп санаар мен. Чечена бодунуң тускай көрүжү-биле ол агымны билип, кижилерге кандыг деткимче херегин ожаап билгеш, мындыг буянныг чүүлдү кылып, төөгүлүг номну үндүрген. Аңаа үлүг-хуумну киириштиргенимге өөрүүр, чоргаарланыр-дыр мен. Ам-даа бурунгаар чедиишкиннерже” – деп, Л. Горбатов бодунуң үнелелин берген.
Россияда сурагжаан чогаалчылар-биле теле-көвүрүгге Тываның чогаалчылары Кара-Күске Чооду биле Александр Шоюн аралажып чугаалашкан. Россий чогаалчылар Чечена Монгуш-биле моон-даа соңгаар кады ажылдап, улуг делгем чуртувустуң байлакшылы — янзы-бүрү аймак сөөк чоннарының дылдарынга патриотчу теманы хөгжүдүп, нептередир бис дээрзинге бүзүрелдиин чугаалаан.
Ужуражылганың киржикчилери удур-дедир шүлүктерин номчуп, амгы үеде шүлүк чогаалының патриотчу ролюнуң чугулазының дугайында, ону салгалдарга дамчыдып бээр талазы-биле арга-дуржулгазын солчуп, чогаалчыларның аразында харылзааны ам-даа улам быжыктырарынга кончуг ажыктыг хемчег болганын демдеглеп тарааннар.
/ Бистиң корр.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №81 2024 чылдың октябрь 23