Карактары көрбестээш, салым-чолдуң аар-бергезинге торулбайн ажылдап, чурттап чоруур Аңгыр Хертек “Карактар көрбес апаары – кижи боду сула салдыныптары эвес, улам-на тура-соруктуг болуру-дур. Караа көрбес композиторлар, Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Солаан Базыр-оолдуң, Россияның болгаш Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Анатолий Монгуштуң үлегер-чижээ аңаа херечи” деп, чугаалаар кижи.
Аңгыр Байыр-оолович республиканың караа көрбестер ниитилелиниң баштаар чериниң даргазынга үр үе дургузунда ажылдап, караа көрбес инвалидтер аразынга хөй-ниити ажылын идепкейлиг болгаш билдилиг удуртуп турары ооң тура-соруктуунуң бадыткалы. Ооң бодунуң дугайында каксы чугаалап каары артык эвес боор. Тыва телевидениеге ажылдап тургаш, Аңгыр Байыр-оолович-биле таныжып алган мен. Алыс эртеми физика, математика башкызы-даа болза, телевидениениң нарын техниказын, микросхемаларын септеп-селип, сайгарары – инженерлер ында калыр. Алыс бодунуң аажы-чаңы ол үеде оожум, шоолуг чугаа-соот-даа чок кижи. Ындыг кижилерни тывалар: “Чыткан хой тургуспас” дээр ийик. Карактары көрбес апаргаш, “хой чыттырбас” кижи аажок чугаа-сооттуг, идепкейлиг хөй-ниитижи, чазак-чагырга дээш барбас-четпес чери чок апарганынга кайгап-даа, өөрүп-даа чор мен.
Ак даянгыыш хүнү-биле холбаштыр Аңгыр Байыр-оолович караа көрбес инвалидтерниң амыдырал-чуртталгазын чиигедиринге үлүг-хуузун киирип чоруур кижилерниң дугайында хөйнү чугаалады. Республиканың караа көрбес инвалидтер ниитилелинде ажылдап турар тускай библиотеканың ажылдакчыларын Аңгыр Байыр-оолович аажок мактап, “Бистиң карак-кулаавыс апарган уруглар-дыр” деп, оларның-биле ужураштырып кагды.
Кол библиотекарь Урана Кара-ооловна Ооржак библиотеканың ажылы-биле таныштырды. Сан-чурагайлыг технологияларның аргаларын библиотекарьлар шиңгээдип ап, караа көрбес кижилер суйбап номчуур болгаш дыңнаар тыва дылда номнарны үндүрген. Ындыг номнарның фондузу чыл санында улам-на көвүдеп турар. Амгы үеде библиотекада суйбап номчуур 59 ном, дыңнаар 208 ном бар. Олар шуптузу тыва дылда. Ол номнарны “бижииринге” культура ажылдакчылары, артистер, тыва чогаалга ынактар дыка дузалашкан. Бо номнарны кожууннарда библиотекаларже база чоруткан. Кожууннарда караа көрбес инвалидтер тус чер библиотекаларындан “чугааланыр номнарны” флешкаларга бижидип алгаш, дыңнап турарлар. “Чугааланыр номнар” каң кадык кижилер аразында база аажок нептереңгей апарган. Олар база “чугааланыр номнарны” бижидип алгаш, бажыңга ажыл кылып тургаш-даа, орукка чорааш-даа, дыңнап чоруур.
Республиканың Культура яамызы 3Д принтерни библиотекага садып бээрге, “Тос чүзүн малымайны” төлевилелди ажылдап кылгаш, бүгү-российжи мөөрейге киришкеш, бирги чергениң диплому-биле шаңнаткан. “Тос чүзүн малымайны” төлевилел дээрге Тываның тос чүзүн мал-маганының дүрзүзүн принтерге парлааш, оларны кештиг-дүктүг, алгырар кылдыр кылып кааны-дыр. Эң ылаңгыя хоорай чурттуг, мал-маганны билбес уруглар, ол дүрзүлерни суйбап тургаш, Тываның мал-маганы кандыг мага-боттуг, кештиг, дүктүг, алгылыг, үннүг болурун билип ап болур. Холунга дүрзүлерни, чуруктарны билип алырынга “чугаалаар бийир” деп херексел база дыка дузалыг. Дүрзүге азы чурукка дегзиптер, ооң дугайында “чугаалаар бийир” тайылбырлап бээр.
Караа көрбестер ниитилелиниң чанында тускай библиотеканың чогаадыкчы ажылының ачызында Барыын-Хемчик, Бай-Тайга кожууннарының төп, Ак-Довурак хоорайның библиотеказында дээш өске-даа чамдык библиотекаларында тифлокабинеттер ажылдап эгелээн.
Тывада тифлокомментатор тыптып келгени база караа көрбес инвалидтерге дыка дузалыг. Баштайгы тифлокомментатор куклалар театрының артизи Виктория Монгуш. Куклалар-даа, Кызылда хөгжүм-шии-даа театрынга баргаш, Виктория Вячеславовнаның тайылбыры-биле шиилерни “көрүп” ап болур.
15 харлыында бажы кемдээш, караа көрбес апарган Геннадий Моңгуш караа көрбес инвалидтерге дуза кылдыр чогаадып турар амгы үениң сан-чурагайлыг техниказының шенелдезинге база киржип турар. Шенелделерниң киржикчилери бодамчалыг, сагынгыр угаанныг, херекчок байдалга дүвүревес кижилер болур ужурлуг. Ол бүгү мөзү-шынар Геннадий Биче-ооловичиде бар. Новосибирск хоорайда “Артатлет” компанияның чогаатканы “Кылымал карак” деп дериг-херекселиниң херек кырында шенелдезинге киришкеш келген.
Даштыкы хевири микрофон ышкаш, “кылымал карак” тудуп алгаш, эң ылаңгыя садыгларга баргаш, кандыг бараанны азы аъш-чемни садып алырын билип ап болур. “Кылымал карак” кайда кандыг бараан азы кат-чимис чыдарын, ооң даштыкы хевири, өң-чүзүнү кандыг дээрзин тайылбырлап бээр. “Кылымал каракты” ооң-биле даштыгаа, кудумчуга чоруп болур кылдыр чогаадыр деп турарын Геннадий Биче-оолович чугаалады.
Тывада караа көрбестерниң аразындан ытка “үдедип чоруур” Тывада чаңгыс-ла кижи – Геннадий Моңгуш. Ооң Джин деп ыды кончуг угаанныг, караа көрбес кижи “чедеринге” тускай өөредип каан ыт. “Мээң ыдым чанынга диис-даа халып кээр болза, ону дүшке-даа какпас-тыр ийин” – деп, Геннадий Биче-оолович ыдын мактады. Джин ооң үш дугаар ыды. Ооң мурнунда база ийи ыттыг чораан. Ийи
дугаар ыды Геннадий Биче-ооловичини 10 чыл дургузунда “чедип” чораан. Джинни 2022 чылда Москва областа Купавна хоорайдан барып ап алган.
Мээң ужуражып чугаалашканым караа көрбес кижилерниң бодалы мындыг болду: “үннүг” светофорлар, “кылымал карак”, тускай өөредип каан ыттар дээш караа көрбес инвалидтерге даштыгаа, кудумчуга дузалыг чүүлдерниң аразындан эң-не бүзүрелдии – ак даянгыыш.
Ак даянгыышты чолаачылар база өске-даа кижилер дораан көрүп каар. Ак даянгыыжындан мурнунда орук кандыг дээрзин караа көрбес инвалид ылап билип алыр.
Шаңгыр-оол Моңгуш.
Чуруктарны хууда архивтен алган.