Солун-сеткүүлдерден номчуурумга, телевидениеден көөрүмге, тыва дыл дээш чон-даа, культура, өөредилге албан черлери-даа, чазак-чагырга-даа аажок сагыш човап турар боор чүве-дир. Тыва дылды хөгжүдериниң эчис сорулгазының программазын-даа ажылдап кылган. Ол-даа кончуг эки-дир деп бодап чордум. Ынчалза-да мындыг чүүл ол эчис сорулгага мээң хамаарылгамны кошкаш кылды.
Чоокта чаа Кызыл хоорайның Национал парыгынга селгүүстеп чордум. Агаар-бойдус сооган болгаш, ол хүн сесерликте селгүүстээн кижилер каш-ла санныг болду. Селгүүстээн кижиде менде чүү боор, таваар базып, боданып, ол-бо кайганып чор мен. Тывада чурттап турар аңгы-аңгы чоннарның үлегер домактарын бижип каан аажок улуг самбыраны сонуургап номчудум. “Төөгү билбес төөрээр” деп тыва дылда үлегер домак база бар чорду. Ол-ла аайым-биле Национал паркта тыва дылда кандыг бижимелдер бар ирги деп бодааш, сесерликти эргий кылаштадым.
Национал паркта бичии борбак садыглар-даа хөй, ойнаар шөлдер-даа бар – ол эки-дир. Оларның аттарын шуптузун орус дылда бижээн, чарлалдары-даа орус дылда болду. Ол-даа харын ындыг-ла ыйнаан. “Театрны хеп уштур чер каастаар” деп үлегер домак бар болгай. Бо үлегер домак дээрге уран чүүлдүң өргээзи театрга хүндүткелдиң демдээ ышкажыл. Паркты канчап театрга деңнээр, ынчалза-даа хөй чон чыглыр, янзы-бүрү оюн-тоглаа болуп турар чер болгай. Ады безин “Национал парк” болганда, оода-чадаарда, ынаар кирер улуг эжииниң аксынга азы ооң кырынга чарлалдар, өске-даа бижимелдер орус дылдан аңгыда, тыва дылга бижиттинген турар ужурлуг болгу дег. Национал паркта тыва дылда бижимелдер, чарлалдар чогу мээң сеткилимни хомудатты. Чаңгыс-ла борбак үлегер домак бар!
Национал парк дээрге чүгле дыштанылга сесерлии эвес, республика чергелиг концерттер, уран чүүл көрүлделери, маргылдаалар болуп турар спорттуң болгаш культураның улуг одаа-дыр. Аңаа янзы-бүрү чарлалдар, бижимелдер орус, тыва ийи дылга бижиттинген болгу дег. А херек кырында ындыг эвес.
Кызыл хоорайның албан черлериниң болгаш садыгларының аттары, ажылдаар шактары дээш өске-даа чарлалдар шупту орус дылда бижиттинген. Тыва дылды сайзырадырының эчис сорулгазының хуусаазы 2030 чылга чедир деп солун-сеткүүлден номчаан, радио-телевидениеден дыңнаан мен. Аңаа чедир 5-ле чыл арткан-дыр.
Үндезин тыва культура төвүнде тыва дылда чарлалдар бар ирги бе дээш, ол албан черинче база албан-биле кирип чордум. Ында өрээлдер аттарын безин тыва дылда бижип каанын номчуурга, сагышка өөрүнчүг чорду. “Хеп уштур өрээл”, “Шайлаарак” дээш бижигилеп каан. Бир эвес тыва дылывысты хүндүлээр, ону тыва чоннуң эң үнелиг эртинези, тыва чоннуң кол ылгавыр чүүлү деп үнелээр болза, тыва дылды хөгжүдериниң эчис сорулгазын Үндезин тыва культура төвүнде ышкаш күүседип болур ышкажыл.
Эчис сорулганы 2030 чылга чедир күүседирде, ону бөгүнден эгелеп боттандырып эгелээр эвес бе? Ол дээрге садыг-наймаалардан эгелээш, күрүне албан черлеринге чедир чарлалдарны шуптузун орус дылдан аңгыда, тыва дылга бижиир ужурлуг, чүге дээрге тыва дыл Тыва Республиканың күрүне дылы болгай.
Чарлалдарны, албан-организация черлериниң аттарын тыва дылга бижиир дугайында дужаал турары чугула деп бодаар мен. Тыва дылдың хөгжүлдезиниң эчис сорулгазының күүселдези дээш харыысалгалыг даргаларның бодалы кандыг ирги?
Дадар-оол ИРГИТ,күш-ажылдың хоочуну.
“Шын” №97 2024 чылдың декабрь 18