ЭДЕР АМЫТАННАР

(«Аңгыр-оолдуң тоожузу» романдан эге)

Бир эртен-не удуп-оттуп чыда, хөглүг-омактыг садырткайндыр хып чыдар отта паштың шыыгайндыр хайнып турарын, шай согаажын бичии-даа сагылчак чок, дески аянныг сиртиңейнип турарын дыңнааш, улам таалап удааш, калган авам, ачамны дүжей берип-тир мен.

Ачам, ийи холун берзенип каапкаш, тараа соктаан, авам хоюг сарыг шайын хайындырып, чунуп-чунуп, чоон кара чаштарын адыш сыңмас кылдыр суйбагылааш, эгиннерин ажылдыр угдунмас кылдыр шывадагылааш, хөлге хонупкан кас дег кылдыр мойнун кагыгылааш, диштерин ак чайт кылдыр хүлүмзүрбүшаан, ачамга чугаалап олур:

– Оолдарың, кыстарың тура халызын, ыяк тоннанып алзын, шуглак-дөжээн чараштыр чыып каапкаш, шупту барып буга суунга чунуп-чунуп, кээп чемнензиннер, тарааң дүрген соктавыт шүве. Мээң Аңгыр оглум бодунуң кызыл мадарын долдур тарааны өремелеп чиир кежээкей-ле болгай. Оон акызы-биле кады казыразынга ушкажып алгаш, ырлажып, хоюн кадарып чораайлар аан.

Авам бистиң аяктарывысты дөгерезин дизе каап алган, мөңгүн билзектерлиг хөлчок аккыр чымчак холу-биле согааштан, шыырак кижи соктаарга, изий берген, ам-даа чылыг хевээр тарааны үлештир каап-ла олур. Аяктар мырыңай долгулаан. Авамның ол холу-биле каап берген чеминиң амданныг, чемзии кедергей-ле! Өремелиг тарааның ырактан чыды-ла өзүм эдип келир. Шак ындыг тарааны дөгере чипкеш, куруг аяамны безин чылгаарымга, амданы хевээр…

– Оолдарым, туруңар! Эртенги сериинде хой кадарып чоруур си- лер – дизе-ле, кырган-авам ээнзиргей самдар өөвүсте шаарын хайындырып алган, акым биле мени оттурган олур.

Хүн тоганада безин дегбээн, эрте. «Ах, ам чаа көрген дүжүмнү көрбүшаан, ол хевээр одунмайн, өлү-даа берген болзумза, кандыг аас-кежиктиг болур ирги мен!» деп бодап хомудааш, хөөкүй кырган-авамны ол душта, сактырымга, кезээде чылыг эвес ээн кара өгде ээреңнээн кандыг-ла-бир хөлегезиг-даа, өртең кара төшсүг-даа.

Тонумну бажымга эштипкеш: «Дүжүмде-даа болза, ол аякта тарааны авамның холундан ап чип алган болзумза, айда-даа кайын аштаар мен!» дээш, катап удуп, ол дүжүмнү көрүксеп, кызып-кызып караам шимеримге-даа, хоржок. Чүрээм согары дам барып, уйгум, бо оранда чок авамны алган аза ышкаш, чиде халый берген.

– Чүге-ле элекке оттура бээриң ол ирги але, кырган-авай! Авам, ачамны хөлчок-ла эки дүжеп чыдырымда, оттурдуң көрем! – деп шугулдавышаан, хөөн чо-о-ок тоннанып алдым.

– Шак мынчан – оът-көк үнүп, хек эдип турар үеде, ажыглыг кижээ кончуг берге боор чүве болгай, оглум. Мен база-ла бертен хектиң эдип орарынга черле удуп чадап кагдым…

– А хектиң эдери эки бе ынчаш?

– А күжүр хектиң эдеринде багай чүү боор, оглум. Дөрт шагның эң-не экизин сөглеп, өөрүп келир ыраажы-дыр ийин. Эдер-ле амытаннар дөгере ээлчеглиг, үе-үелиг. Боттарының амыдыралында база бир-ле ужуралын сөглеп кээрлер. Хек үнү бо-дур ам.

Эдер хектиң аялгазы
Эзим-каскак тарай берген…
– деп улустуң ырында кирген, тоолда безин кирген ыраажы куш-ла болгай, оглум.

– Чүү-чүү амытаннар, кажан-кажан ээлчежип эдер чүвел, кырган-авай!

– Чазын эртези сүргей сыгырга эдип келир. Ол дугайында база-ла чүү дижип-ле чугаалажыр боор чүве, уттундура берип-тир. Балыкчылар-ла: «Сыгырга эде берген, ам-на ойнай берген-дир» дижип, дүне чырыдып, серээ-биле согуннаан, четкилээн турар боор чүве. Бо-ла дырлаа, матпадак деп куштар эде бээрге безин, «Мал-маган сүттелип – ак шими элбээри ол. «Мат-падак, мат-падак» дээрге, «хойтпак-тарак, хойтпак-тарак!» деп кыйгырып олурары ол» дижир.

А хек эде бергенде, «сава чуур» кызыл үер, чулук үер-даа улаштыр бадып, ыяш бүрүзү четчип, чечектелип, оът-сиген хөлбеңейнип-ле келир. Дүн дурту-даа кыскалаар. Бай оран-таңдының бүгү-ле кээргелдиг сеткил-чүрээн салып, эриг баарлыг ээ көрүп келир хайыралыг үези ол. Ажыг кыштың аагынга, ала частың кадыынга бажы халайып, балдыры ырбайып турар арган-дорганның аксынга көк доора хап, самдар-чанагаштарның ээгизинге хүн чиңнеп келир. Бо-ла түрегдээннерниң «Тооруктуг долгай таңдым… Эзириктиг ээр-ле таңдым…» суг-суг дигилээри ийикпе, азы:

Бети чарык ашты бээрге,
Бестен казып чигей-ле мен…
Артыы чарык ашты бээрге,
Айдан казып чигей-ле мен –
дигилеп, чоргаарланып ырлажы бээр үези бо-ла болгай.

…Чай шагда эки ажылдаан кижи – кыш көрбес: малын чай оъду кестирип семиртир; тараа-быдааны тарып, айын, безин, ааржы, ээжегей, курудун кадырып алыр; эъдин-даа хеңмелеп, үүжеленир, кадыг-чымчак алгы-кежин хөөдүп эттээр, дүгүн-таагызын-даа дыдып, тыртып алыр. Күске, күжүген-даа болза хөөмээ, мыйыраан, уя-чыдының чай шагда утпас чүве ыйнаан, оолдарым. Шагның чайгы үези – кежээниң келир үези. Хектиң соонда көгээзин хөөмейлеп эгелээр чүве болгай.

– А ол көгээзин дээрге улуг куш бе, кырган-авай?

– База-ла бо хек ышкаш көк-бора куш-ла чүве. Чамдык улус ону хек-кулу-даа дижир. Ужуп ыңай боорга, чалгыннары дыңгыгайны бээр, оон алырга, көге-буганың база бир аймаа ол. Хек-кулу дижи берген ужуру, хек төрээш, чуургазын боду шуглавас, кулу – көгээзин шуглап доруктурар-ла чүве дижир боор. Та шын чүве, көрген эвес, кым билир ону. Көгээзин эдип турар үе дээрге изиг халыын кидин-не дүжүп кээр; чаачал эвес, кааң чыл болза, тараа, хадыларның кончуг-ла суксаар – суггарылга үези. Оът-сиген, үнүш ынчан баш тыртар.

– Оон өске чүлер-чүлер эдерил, авай?

– Шынап-ла, бызаа күзүн кезек када эдиген апаары-ла шын… Че, шартылаа, бызааны-даа чоор силер, сыын эдери кончуг солун. Ол үени «эткин үези» азы «сыын үези» дижир – солун-на үе чүве, хайыракан. Сарыг-бүрү эртип, хамык ыяш-даш чайгы хевин уштур. Таңды кырынга хар чаап, далай кыдыынга чаак тырта бээр, куруяк чайы-даа дижир. Куруяктар – илейтир-ле чайын чылапчалыг бүлгээр-биле сылба тутчуп тура чайлаан. Куруяктар күстүң сөөлгү чылыг хүннеринде миннип келгеш, кылып четтикпээн ажылын ынчан девидеп кылыр боор чүве. Кулугур соок чайын билдирбес, ам бичии-ле дыдыкче үрүп келгенде, минни бербейн канчаар ийик.

Чүү-даа аңның эъди эътсиг, кежи кешсиг апаар үе ол – эткин үези. Аңчы бүгүдезиниң дөрде дөжээ артар. Арга-сыннарның одаглары чаарттынып – чалар от, чаглыг эът-биле байырлай бээр. Ында олчалыг, омактыг, оюннуг-каткылыг чугаа-соот, тоол-домак үзүлбестээр. Чамдык аңчылар мажайты арттып алган, килейти семирип, арын-шырайы өң кире берген келгилээр, өргүүр албаны дээш, өөнде ажыл-амыдыралы дээш таңдызынга өөренип калган – чер төлү болган аңчылар хөй, оолдарым.

– А, экизин аа! Мен Бадый-оол акым-биле кажан-на аңнаар ирги бис але, кырган-авай? Боовус чок-ла, коргунчуг-дур аа.

– О, харын дедаан… Че, кижи өзер, кидис шөйлүр чүве боор, удавас оң, хойну үндүрер четкен. Дүрген-дүрген кавырыктанып алыңар. Ам база-ла, аанакайын, «хой орай үнген» деп киңгирткейни бээр – дээш, сөөлгү сөстерин, дүрзүнчүг ажынган кожай кадайы олчаан-на бооп, көргүзе каапты.

Мен, шынап-ла, коргуп далажы берген мен.

Ол хүн хой кадарып чорааш, хамык-ла эдер амытаннарны бодап, хектерниң ында-мында үн алчып эдип турарын, мурнунда черле дыңнавайн-даа чораан чүве ышкаш, сонуургап, «олар эдип-эдип, чиде бербес болза» деп бодап хүнзедим.

Ооң-на уламындан эдер ыраажылар дугайында немештир дыңнааным каттырынчыг-даа, чиктиг-даа таныштарым бар.
Эзимнерге ырлап чоруур мырыңай-ла хүрлээ-бора ышкаш бичии хүргүл өңнүг чылбаадай деп кушкаш бар. Ол мынча деп ырлаар:
Чылбаадай, кулун тырт,
Чылбак куруяк, бе саг!

Топтап дыңнаарга, шынап-ла, ынча деп ырлап олурган ышкаш сагындырар…

Ол ышкаш тайганың эзимнеринде дүне эдип чоруур докпак-чаак дээр улуг-бичези торлаа хире-ле көк-бора куш бар. Дүне эзим иштинге хонган кижилерни, оларның одун, аът-хөлүн көргенде, дескинип, дүвүреп эдер куш. Та ажы-төлү бар, та эжи бар чүве ийикпе, оларынга хопталап, шаагып турары ол ыйнаан, кым билир ону…

Межерген деп үгү аймаа куш куу сыра бажынга ырлап олурда, топтап дыңнаар болза, хам-даа хамнаан ышкаш, доңуп дидирээн-даа ышкаш, бырыңайнып олурар болгай. Ону чүү дижирлер ийик. Кажан кезээде уя тудуп чадап каан уйгужу, чалгаа кулугур. Дүне доңгаш, көңгүс удувас: «У-у-у, со-со-гуун! Ам эртен-не болзун! Хөлчок чылыг уядан тудуп албаан черде шиве» деп сириңейнип ыглап олура хонар. Шыяата, эртенги кызыл хүн дээп-ле келир, межерген кончуг куу сыраның шыпшык бажынга, согун молдуруу дег, матпайтыр олуруп-ла алыр. Бараскан чылыккаш, шыыгайны-ла бээр.

Ол душта ча-согун туткан оолдар сыра дөзүнге кедеп каап, сымыранчып, оон дендээш, «мен-мен» дижип сөс былаажып туруп-туруп, чазыпкаш, каттыржыр-даа, оозу одунмас. Согун мырыңай думчук бажы-биле хыыгайны бээрге, улуг карактарын көгерертир көрүп келгеш, катап-ла удуй бээр. Кайда-чүде чылыг уя боор. Ынчап олура, согуннуң айызаан ачызында мөңге удуй-даа бергилээр.

Маңаа база-ла кымны кочулап турары илдең. Кандыг-даа арга-ыяш иштинге олура, бүгү назыда чылыг чадыр безин тудуп ап шыдавас, кезээ назыда соокка эрээдедир кижилер бар-ла болгай.

Степан САРЫГ-ООЛ, Тываның улустуң чогаалчызы.
“Шын” №74 2024 чылдың сентябрь 28