Тыва энергетиканың 100 чылдааны
Интервью
Тыва Арат Республика 1921 чылда тургустунган соонда, дөрт чыл эрткенде, найысылал Кызыл хоорайга дөртен киловатт күштүг баштайгы электри станциязы ажылдап эгелээн. Ону акы-дуңма тыва чонга белек кылдыр Совет Эвилели тудуп тургускан. Кызылга туттунган баштайгы даш бажыңга турган электри станциязын 1925 чылдың ноябрь 7-де байырлыг ажыдып, ажыглалче киирген.
Тыва энергетиканың тургустунгандан бээр 100 чылдаанынга хамаарышкан болгаш ооң амгы байдалының, келир үезиниң дугайында ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыды Эдуард Куулар-биле чугаалаштывыс.
– Эдуард Анатольевич, Кызылга баштайгы электри станциязын 1925 чылдың октябрь 1-де ажыглалга киирген деп «Тываэнерго» акционерлиг ниитилелдиң болгаш Тываның күрүне архивиниң сайтыларында айыткан болуп турар. Тываның Одалга болгаш энергетика яамызы баштайгы электри станциязы 1925 чылдың ноябрь 7-де ажылдап эгелээн деп турар. Баштай бо талазы-биле «Шынның» номчукчуларынга тодаргай тайылбырлап бээрин дилээр-дир бис.
– Чоокка чедир бис база баштайгы электри станциязы 1925 чылдың октябрь 1-де ажылдап эгелээн деп санап турган бис. Ынчалза-даа ону бадыткаар дөзү, төөгүлүг документ чок болуп турар.
ТАР үезинде, 100 чыл бурунгаар, Кызылга үнүп турган «Красный пахарь» солунга 1925 чылдың октябрь, ноябрь айларда үнген медээлер ёзугаар баштайгы электри станциязын ажыглалче киирер ажылдар октябрь айда уламчылап турган, станцияны ноябрь 7-де ажыглалче киирген деп санап турар. Ынчангаш «Красный пахарь» (амгы «Тувинская правда») солунга үнген материалдарга даянып, баштайгы электри станциязы ноябрь 7-де ажыглалче кирген деп тодарадып үндүрген бис. Бо төөгүлүг документини тыва энергетиканың хоочуну Мерген Кыргысович Анай-оол, тыва харылзааның хоочуну Мөңгүн-оол Кара-оолович Кууларның дузазы-биле тыпкан. Ол кезек солуннарның хоолгалары Тываның А.С. Пушкин аттыг национал библиотеказында кадагалаттынып чыдар. «Красный пахарь» солуннуң оригиналдары Москвада 1 дугаар төп ном шыгжамырында бар. Баштайгы станция турган Кызыл хоорайның Ленин кудумчузунуң 27 дугаар бажыңында ам бо хүннерде Тываның национал библиотеказының килдизи ажылдап турар.
– Тыва энергетиканың 100 чылдаанын демдеглеп эрттирер дугайында Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның айтыышкыны-биле ажылчын бөлүктү тургускан, юбилейге тураскааткан хемчеглерни бадылаан болгай. Ол хемчеглерже кандыг солун чүүлдер кирип турарыл, оларның күүселдези кандыг чоруп турар ирги?
– Тыва энергетиканың юбилейин баштайгы электри станциязын ажыглалга кииргенден бээр 100 чыл эрткенде, бир дугаар демдеглеп турарывыс бо. Мооң мурнунда, ТАР үезинде-даа, совет үеде-даа, 1990 чылдардан бо чылга чедир тыва энергетиканың юбилейлерин демдеглевейн турган. Бо чылдан эгелээш, 5 чыл болгаш-ла дараазында чылдарда тыва энергетиканың ээлчеглиг юбилейлерин эрттирер ёзу-чаңчыл тургустунган деп болур.
Тыва энергетиканың 100 чылдаан юбилейинге даянып алгаш, Тываже энергетика адырының федералдыг деңнелдиг удуртукчуларны чалаан турган бис. Оларның бирээзи «Россети» акционерлиг ниитилелдиң чиңгине директору Андрей Валерьевич Рюмин чоокта чаа, ноябрь 6-да, 220 киловольт күчүлүг улуг энергия хүлээп алыр «Кызыл» болгаш «Туран» подстанцияларын долузу-биле чаарткан соонда, оларны ажыглалче киирер ёзулалга кээп киришкенин билир силер. Ол дээрге Тываның үлетпүр болгаш социал адырларының инвестиция төлевилелдерин энергия-биле хандырар комплекстиг планының баштайгы чадазы болур. Комплекстиг планны Тываның Баштыңы В.Т. Ховалыгның дилээ-биле РФ-тиң Президентизи В.В. Путинниң айтыышкынын күүседип, федералдыг чазак 2021 чылдың декабрь айда хүлээп алган болгай. Ол план бо хүннерде чедиишкинниг боттанып турар.
Комплекстиг планны долузу-биле күүсеткен соонда, Ак-Суг өңнүг металлдар шыгжамырынга улуг даг-руда болбаазырадыр комбинат ажылдап эгелээр, Тожу кожууннуң Ырбан, Ий, Доора-Хем, Адыр-Кежиг суурлары төпчүткен электри хандырылгазынче шилчиир, Кызыл хоорайга болгаш кожууннарга чурттаар оран-сава, социал объектилер тудуглары шапкынчыыр. Ол ышкаш Шушенское — Кызыл аразынга 220 киловольт күчүлүг 2 дугаар электри шугуму база туттунар. Ол электри шугумунуң тудуун Кызыл болгаш Шушенское талазындан уткуштур тудуп эгелээн. Саян дагларында Ергаки заповедник таварыштыр электри шугумун тудары бойдус камгалалынга хамаарышкан шыңгыы негелделерлиг болуп турар. Ергакини эртер 50 хире километр тайга-таскыл черлерде Кызыл дептерже кирген үнүштерни өскээр көжүрүп, чаа черге олуртур ажылдарны энергетик тудугжулар кылып доозуп турар.
«Россети» акционерлиг ниитилелиниң Баштаар чериниң даргазы, чиңгине директору А.В. Рюмин-биле Тываның Чазаа 220 киловольтудан эвээш күчүлүг (35/10/0,4 кВт) Тывада электри четкилерин, подстанцияларны база чаартып, солуурун дугурушкан.
Ынчалдыр юбилейни ажыглап федералдыг органнарга энергетика айтырыгларын тургузуп, шиитпирлеп турарывыс бо.
Энергетика айтырыынче, ооң хөгжүлдезинче кичээнгейни юбилейге даянып угландырбышаан, чон, ылаңгыя аныяк-өскен, аразынга энергетик мергежилиниң алдар-хүндүзүн бедидер хемчеглер база көрдүнген. «Тыва Республиканың алдарлыг энергетиги» деп күрүне шаңналы болур хүндүлүг аттан аңгыда, Тываның Одалга болгаш энергетика яамызының тыпсыры «Тыва энергетиканың 100 чылдааны» деп юбилейлиг, «Тыва Республиканың одалга-энергетика комплекизиниң хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузу дээш» деп медальдарны база тургускан бис. Федералдыг энергетика яамызындан үлегер ап, «Тыва Республиканың хүндүлүг энергетиги» деп атты база тургузуп, ооң медальдарын база чагыдып каан бис. Оларны Россияның Энергетиктер хүнү – декабрь 22-де баштайгы эдилекчилеринге тыпсыр бис.
Ол ышкаш тыва энергетиканың 100 чылдаанынга тураскааткан альбом ном үндүрер ажыл база адакталып, кыска видеофильм тырттырары дооступ турар.
– Улуг энергетика талазы-биле тыва Чазактың кылып чорудуп турар ажылы эки үре-түңнелдиг болуп турар-дыр. Чылыг хандырылгазының талазы-биле кандыг хемчеглер алдынып турарыл? Чижээлээрге, Шагаан-Арыг хоорайга чаа одалга төвү тудары?
– Тываның Баштыңы Владислав Товарищтайович федералдыг чазакка Шагаан-Арыгга болгаш Ак-Довуракка чаа одалга төптери тударының дугайында айтырыгны чогумчалыг шиитпирлеп турар. Аңаа бистиң яамы база үлүүвүс киирип тур бис.
Шагаан-Арыгга чаа одалга төвүнүң төлевилели тургустунган, ооң өртек-үнезин база санап үндүрген. Херек акшаландырыышкынны Москвага чедиишкинниг камгалап алдывыс, ам тендер-садыглажыышкын эрттирген соонда, тудуг келир чылын эгелээр. Улаштыр Ак-Довурактың одалга черин чаартыр бис.
Ниитизи-биле алыр болза, бо чылын тыва энергетиканың 100 чылдаан юбилейин демдеглеп тура, Тываның энергетиктери республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге төлептиг үлүүн киирип, чаартылгалар-биле уткуп турар.
Айдың ОНДАР.
Мерген АНАЙ-ООЛДУҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №45 2025 чылдың ноябрь 20