• Очерк •
2023 чылдың сентябрь 29. Ак-көк дээрниң аязын, агаарның чылыын! Шак мындыг кайгамчык хүнде Мөңгүн-Тайга кожууннуң Каргы сумузунга дыка-ла онзагай, тускай, чараш, көрүштүг, өөрүнчүг болгаш чоргааранчыг болуушкун болган.
Ол чүл дээрге баштайгы тыва альпинист, турист, Мөңгүн-Тайга кожууннуң үндезилекчизи, зоотехник, колхоз, кожуун, райтоп даргазы чораан күш-ажылдың хоочуну, өгбевис Шөмбүл Сундуй оглу Кыргыстың чырык адынга тураскааткан самбыраның байырлыг ажыдыышкынынга кириштим.
Бо байырлал үезинде дээрже көргеш, даап бодап турарымга, ак-көк дээрниң аязы ооң ак-көк, шаңгыр карактарын сагындырды, агаар-бойдустуң ол хүн сыг дээр сырын чок, хаг дээр хат чок чылыг болганы – ооң сагыш-сеткилиниң чылыын, чымчаан херечилээнин сагындырды. Мындыг чончу, шынчы, шыңгыы, дузааргак, ажылынга сеткилинден бердинген кижиге, ооң бүгү-ле кылып чораан ажылының түңнелин үндүрүп, сактып чугаалажып турда, агаар-бойдус безин бисти деткип, чаңгыс-даа булут чок дээр көстүп, шуптувусту деткип, «Эр хейлер! Шын-шын!» — деп турганзыг болду.
Хөй-ле улуг хоочуннарывыс ооң дугайында сактып чугааладылар. Ол бичии үзүндү чугааларны безин дыңнааш, ону магадап, чоргаарланмас арга чок. Кандыг ажылдарны кылып чорааныл? Ооң чогум ук-төөгүзү кым деп кижил? Кандыг балалбас исти арттырганыл? Бо бүгүнү кысказы-биле тодаргайлап бижиирин кызыдып көрейн.
Ол 1917 чылдың март 30-де Бии-Хем кожууннуң Тарлаг деп черге төрүттүнген. Чаш, аныяк үелеринде-ле дыка эрестиг чораан: аът мунар, чадаг чарышка үргүлчү тиилээр, шыдыраалаар, тыва хүрешке ынак, кандыг-даа айбыны чалданыш чок кылып чораан. 1935–1939 чылдарда Даг-Алтайның Ойрот-Тура (Горно-Алтайск) хоорайга зоотехник мергежилди чедип алгаш, партия, Чазактың айтыышкыны-биле Тожу, Барыын-Хемчик, Өвүр, Тес-Хем, Мөңгүн-Тайгага ажылдап чораан.
Мөңгүн-Тайгага келген үезинге ам-на бичии доктааптаалыңар. «Мөңгүн-Тайга кожуунну сайзырадып, ооң чонунга бараан боор сен!» — деп, обком партия айыткаан. Айтыышкынындан эртер харык бар эвес, ону ыяап күүседир дээш, хып дээн аныяк эр Шөмбүл Кыргыс Мөңгүн-Тайга кожуунга келгеш, зоотехниктеп ажылдай берген. Долгандыр чараш чурумалдыг бойдуска-даа, Мугурда Бурушкак уруу Сеңмит деп чараш уругну көрүпкеш-ле, ынакшааш, бо чуртка олчаан артып, колхоз, совхозту тургусчуп, бодунуң улуг үлүг-хуузун киирген. «Малчын» колхозту даргалааш-даа, Мөңгүн-Тайга кожуунну удурткаш-даа, райтоп эргелекчилээш-даа, кандыг-даа ажылды кылырда, каш катап хынап алгаш, боду эчизинге чедирер. Ол алыс черле спортчу кижи болгаш, чадаг базыптар, ооң кылажының дүргени, чоржаң аъттан дүрген деп хоочуннар чугааладылар. Ынчангаш-ла боор, «Челер-Шөмбүл» деп чону ынчаар чаптап адаар чораанын бо ужуражылгадан билип алдывыс.
Кажан ол райтоптуң эргелекчизи тургаш, эмнелге, школа, уруглар садтарынга хөмүрнү дүжүргеш, оон хуу улустуң бажыңнарын кезипкеш, кымда хөмүр бар, чогун билип алыр чораан. Хөмүрү бар бир кижи: «Меңээ хөмүрден берип көрүңе- рем» — дээрге, «Сээң сарайыңда хөмүр бар чорду, дуу ол кижиде чок!» — дээш, хөмүрү ылап чок кижиге шынчы дүжүрүп бээр, а чамдык таварылгаларда аарыг-аржык, аскак-дүскек улустуң хөмүрүн боду-ла сарайынче киир эжип бээр, ачы-буянныг, дузааргак, кежээ өгбе чораанын дириг херечилер чугаалаарга, магададым. Бо-ла бүгү үлүг-хуузу дээш хөй-хөй орден-медальдар-биле шаңнаткан, күш-ажылдың хоочуну деп хүндүткелдиг аттың эдилекчизи кижи болду. Ёзулуг-ла эки кылган ажыл – элеп читпес алдар деп чүүл бо-дур!
106 харлап турда безин бо бүгү уттундурбаан – чон сактып артып калган.
Өгбевистиң спортчу талазын база чырыдып көрээлиңер: Ол Даг-Алтайның эң бедик даа – Белуханың шыпшыынче (4509 м бедик) 1939 чылда 35 өөрү-биле баштайгы үнүүшкүннү кылган. Бо чүүл ооң альпинист болурунга эге базым болган. 1946 чылдың август 14-те Мөңгүн-Тайганың шыпшык бажынга 12 альпинист-биле чедип, кызыл тукту киискиткеннер (3976 м бедик).
Амы-хууда амыдырал-чуртталгазынга Шөмбүл Сундуйовичини хөөредип чугаалаар болза, көрбээни-даа чок, көдүрбээн хөнээ-даа чок, хөй-ле ажыг-шүжүглүг амыдыралды чурттап эрткени билдинди. Чаяап төрээн 12 ажы-төлүнүң 4-ү аарыгдан, айыыл-халаптан «дуу оранче» аъттаныпкан. Ынчалза-даа амыдыралдың күштүг согугларын ада-ие быжыг туруштуу-биле ажып эртип, артып калган 8 ажы-төлүн эртем-билигге чедирип, төрээн чуртунга, чонунга бараан болур төлептиг кижилер кылдыр өстүрүп кааннар. Ол 8 ажы-төлүнүң ажы-төлү амгы үеде шупту 100 кижи ажа бергенин улуг оглу Валерий Кыргысович чугаалап олурду.
Бодум хуумда мындыг чоргааранчыг, үлегер-чижек болган өгбени чүгле улгады берген турда, көргеним безин меңээ аас-кежик-тир деп иштимде бодап кагдым. Ооң овур-хевири ам-даа мээң карактарымда чуруттунуп артып калган: шилгедек, узун мага-боттуг, бедик думчуктуг, шаңгыр карактарлыг, сегел салдыг, даянгыыш туткан, хүрең костюм кедип алган, кирза сапыктыг, ак-куу кепка бөрттүг кырган-ачай мээң караамга ам база катап чуруттунуп келди. Эки улус каракка илдигип артып каар турганы ол боор.
Самбыраны аскан байырлал соонда кожуунувуска балалбас исти арттырган Сундуй оглу Шөмбүлдү бодап, чоргаарланып, аяс ак-көк дээрже көөрүмге безин, өгбевистиң шаңгыр, ак-көк карактары менче көрүп турар ышкаш болду! Байырлыг, кырган-ачай! Бажыңыңда аскан тураскаал мөңге артар! – дээш, дээрже хүлүмзүрүп көргеш, бажыңымче чиик-сергек базыптым.
Айлазия СААЯ,
«Мөңгүн-Тайгам аялгазы» чогаал бөлүүнүң удуртукчузу.
Мугур-Аксы суур.
«Шын» №77 2023 чылдың октябрь 11