«Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлеңи» национал төлевилелдиң Тывада боттанылгазы чаңгыс эвес чыл уламчылап турар. Республиканың аңгы-аңгы булуңнарында улуг хемчээлдиг элээн хөй девискээрлерни, хөй-ниитиниң дыштанылга черлерин чаартып кылган. ТР-ниң тудуг сайыдының оралакчызы Орлан Машпалдыр “Тува 24” телеканалдың дорт эфиринге ам-даа уламчылап турар төлевилел-биле кандыг чаа ажылдарны регионга боттандырарының дугайында чугаалашкан.
– Бо национал төлевилелче 5 аңгы программа кирип турар: «Стимул» программа-биле объектилер тудуу, “Чиигелделиг ипотека”, “Арыг суг”, “Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри”, аварийлиг чуртталга фондузундан өскээр көжүрери, чуртталга бажыңнарының ажыглалче дужаалдазы, чурттакчылыг черлерниң чаагайжыдылгазын, коммунал болгаш социал инфраструктураның чаартылгазы кирип турар – деп, оралакчы сайыт чугаазын эгелээн.
ЭГЕЛЕКЧИ САНАЛ КЫМДАН ҮНГЕН?
Бо төлевилелди Россияга боттандырар эгелекчи саналды Президентивис Владимир Путин 2017 чылдан тура киирерге, “Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри” программаның боттанылгазы 2018 чылдан тура эгелей берген. Ооң кол сорулгазы тус черниң девискээрин чаагайжыдары болгаш хөй кижи чыглыр дыштанылга черлерин чараштыр хевирлээри болуп турар. Эң-не кол чүве бо бүгү ажылче чурттакчы чоннуң киржилгезин хаара тудуп турар. Ынчалдыр чурттакчыларга боттарының холу-биле долгандыр турар хүрээлеңин чаартып, таарымчалыг хевир киирип алыр арганы берип турар.
Бо төлевилелди боттандырарынга көрдүнген федералдыг акшаландырыышкын 99 хуу болза, республикадан 1 хуу болгаш тус черниң хоорай, кожуун, суурларының чагыргалары база немей бюджеттен дашкаар акшаландырыышкынны киириштирип турар.
БОТТАНДЫРАР ТӨЛЕВИЛЕЛДИ КЫМ ШИЛИИР?
Үстүнде айыткан төлевилелдиң “Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри” программазын ёзугаар кандыг девискээрлерни шилип, чаартыры кирип турар дээрге, ниити бадылаашкынга хөй үн алган төлевилелдер кирер. Бадылаашкынче киирер мурнунда, тус черниң чурттакчы чону боттары негелде ёзугаар төлевилелдиң эскизин кылгаш, чагырга черинче киирер. Бүгү чада аайы-биле мөөрейни эрткеш, тиилеки болган, хөй үн алган девискээр төлевилелче кирер.
Маңаа демдеглексенчиг чүүл, шак ындыг бадылаашкынга Россияның өске регионнарынга деңнээрге, бистиң республикавыстың чурттакчылары идепкейжи талазы-биле ийиги черни ээлээн. 2030 чылга чедир уламчылаар бо төлевилелге ам-даа идепкейлиг киржирин чурттакчылардан дилээр-дир мен. Дүрүм өскерилбээн, шак-ла ындыг бадылаашкын дүрүмү-биле шилиттинген девискээрлерни чаартып кылыр ажыл уламчылаар. Бо чылын эрткен бадылаашкынга тиилекчи болган төлевилелдерни келир чылын кылып эгелээр. Боттарының-на чурттап турар девискээрлерин чаартып хевирлээринге ажыктыг болуп турар бадылаашкыннарга чурттакчыларның идепкейи чугула.
“Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри” программа-биле бо хүнге чедир бистиң регионга 145 төлевилелди боттандырган, аңаа немей 2 төлевилел Бүгү-россия чергелиг мөөрейге тиилекчи болган. Оларның аразында эң-не улуг хемчээлдиг төлевилелдерге “Эмчилер аллеязы”, “Дөгээ” деп төлевилелдерни адап болур. Сөөлгүзүнге хамаарыштыр алыр болза, бүдүн комплекстиг ажыл чоруттунган. Эгезинде Дөгээниң эдээнде девискээрни чаагайжыткан, оон чоорту дагның кырында девискээрге келген улуска дыштанып, хоорайны даг кырындан харап көөрүнге эптиг олурар сандайлар дээш өске-даа чүүлдер кылдынганын Дөгээ кырынче үнген чурттакчылар билир.
ТӨЛЕВИЛЕЛДИҢ ХУУСААЗЫ
Бо төлевилелдерни боттандырарынга көрдүнген хуусаазынга хамаарыштыр чугаалаар болза, Владимир Путин эгелекчи саналды киирип турда, ук төлевилелдиң боттанылгазын 2024 чылга чедир көрүп турган. Чоокта чаа В. Путин 2030 чылга чедир узаткан. Бүгү Россия, ооң иштинде бистиң республика база чаарттынып хоорай хүрээлеңин чараштыр хевирлээр апарганы дыка эки. Ынчангаш хоорай, суурларның чурттакчылары боттарының чурттап турар черинге кандыг чараш девискээрлерни кылып алыксап турарыл, аңаа таарышкан төлевилелдерин ажылдап кылгаш, бадылаашкынга дарый киириштиреринче кыйгырар-дыр мен.
БО ЧЫЛЫН БОТТАНДЫРАР ТӨЛЕВИЛЕЛДЕР
Эрткен чылын чоруткан бадылаашкынның түңнели-биле бо чылын ук программа ёзугаар хөй-ниитиниң 1000 девискээрин чаартып, чаагайжыдары көрдүнген. Бистиң республикавыска боттандырар төлевилелдерже федералдыг акшаландырыышкын-биле 102 сая рубльди аңгылаан. Ооң хуваалдазын 30 төлевилелге тус-тузунда чоруткан бис. Чижээ, Ак-Довурак (Ак тоолчургу чугаа) биле Чадаана (“Тос кожуун төвү” төлевилел) хоорайларның ийи төлевилелинге 144 сая рубль көрдүнген.
Кажан Тамбов хоорайга бо талазы-биле мөөрейге киржип турувуста, РФ-тиң Чазааның Даргазы Михаил Мишустин бичии хемчээлдиг хоорайларның чурттакчыларының саны 200 муң чедип турар болза, ук мөөрейге киржип болур деп дыңнаткан. Ол медээни ынчан залга олурган мөөрей киржикчилери шупту улуг өөрүшкү-биле хүлээп алган. Биске база өөрүнчүг чүүл чүл дээрге, бистиң найысылалывыс Кызыл база киржип болур аргалыг апарган.
Эгезинде “Бичии хемчээлдиг хоорай хүрээлеңин хевирлээри” мөөрей үш чадага эртип турган: 20 муңга чедир, 25-тен 50 муңга чедир, 50-ден 100 муң чурттакчылыг хоорайлар киржир эргелиг турган. Ам бо чылын Кызыл хоорай база киржир эргелиг апарганы өөрүнчүг болбастың аргазы чок. Бо талазы-биле Кызылдың Национал дыштанылга парыгын чаагайжыдар төлевилелди көрүп турар бис. Ында чүү кирип турар дээрге, пристань болгаш ол чарыкче кежер агаар көвүрүү (канатная дорога) дээш өске-даа. Ам ону боттандырарынга чедир баштай бадылаашкынга киржир, ынчан республиканың бүгү чону деткип, үнүн бээр болза, бо төлевилел тиилеп, ынчан бо бүгүнү боттандырар арга тургустунар.
Амдыызында эрткен чылын бадылаашкынга тиилээн төлевилелдерниң боттанылгазы бо чылын чылыг үеден эгелей бээр. А келир чылын боттандырар төлевилелдерниң бадылаашкыны бо чылдың март айдан эгелээр.
“ЭҢ ДЭЭРЕ ЧААГАЙЖЫТТЫНГАН ХООРАЙ”
Бо мөөрей база 2018 чылдан тура эгелээн. Бистиң регион каш удаа киришкеш, эртип шыдаваан бис. Оон Туранга “Тывага көжүп келген баштайгы орус чоннуң парыгы” деп төлевилел тиилекчи болган. Ийи дугаар төлевилелди эрткен чылын боттандырган. Ол болза Шагаан-Арыг хоорайда “Көшкүн чоннуң парыгы” деп төлевилел. Бо талазы-биле келир чылын 30 девискээрни чаагайжыдып, чаартыры көрдүнүп турар. Бо чылдың февраль 1-ге чедир 2025 чылда суур, кожуун чергелиг боттандырар ужурлуг төлевилелдерниң план-хемчеглерин дужааган турарын бистиң кырывыста удуртулгавыс шыңгыы кичээнгейде хынап көрүп турар. Төлевилелдерниң эскизтерин, утка-шынары болгаш боттанылгазынче көрдүнген акша чарыгдалын эмин эрттир улгаттырбазынче база кичээнгейни угландырган. Ынчангаш мурнувуста ажыл хөй.
В. Путинниң эгелекчи саналы-биле боттанып турар бүгү национал төлевилелдерниң кол утказы – чоннуң амыдырал-чуртталгазын экижидеринче көрдүнгенин катап база сагындырары артык эвес.
Сорунза МОНГУШ.
«Шын» №7 2024 чылдың январь 31