Тиилелгениң 80 чылынга база Ада-чурт камгалакчызының чылынга тураскаадып төөгүнүң арыннарындан “ТАР-ның эки турачыларының дайынчы оруу”, “Эки турачы дайынчы эскадрон”, “Эки турачылар мурнуку шугумда” деп номнардан база Ю.Л. Аранчынның “Барымдаалар”, Василий Пивоваровтуң “Эки турачылар” деп бижимелдеринден, төрелдериниң сактыышкыннарындан, шыырак дээн эки турачы, гвардейжи “Алдар Ордени” шаңналдыг часпас адар дайынчы спортчуларны таныштырарын кызыттывыс.
Ийиги делегей дайынының эгези, аңаа дуза, шилилге, үделге
Совет Эвилелинче фашистиг Германияның оор езу-биле халдаанының дугайында медээ Тыва черге 1941 чылдың июнь 22-де телеграф-биле дамчып келген. Ол-ла хүн кежээкиниң 21 шакта ТАРН-ның ТК-ның политбюрозунуң шиитпири-биле Тываның ажылчы чоннарының Х Улуг Хуралы ажыттынган. Аңаа Чазактың медеглелин номчаан. Бодунуң революсчу нам, чазаанга баштаткан тыва улус, амы-тынын харамнанмайн, фашистиг агрессорга удур совет улустуң тиилээринге дузалажып дайынга беленин чарлаан. С. Тока дарга хөй удаа Москва-биле харылзажып, фронтуга дузаламчы белектерни чедирип, бижимел болгаш аас-биле дилеглерни каш катап чоруткан соонда, 1943 чылдың апрель айда дайынга танкистерни болгаш бир аъттыг эскадронну киириштирер чөпшээрелди чедип алган. Үш чыл иштинде Тываның тос кожуунундан тос чүс хире эрес, кашпагай, ат-сураа суму, кожуунда билдингир оолдар, кыстарның шилилгези кончуг нарын байдалга эрткен. Шилиттинген 218 эки турачыдан 2 кижи ужудукчулар, 11-и танкист, 205-и тыва аъттыг эскадроннуң шериглери болган. Үделге байырлалы сентябрь 1-де Чазак бажыңының мурнунга намчы чурум езугаар эрткен. Команда үнген соонда, эки турачылар Ленин кудумчузун куду паромче марштап чорупканнар. Чон дайынчыларны хемни кежир үдептерге, олар хемниң өске талазындан машиналарга олурупканнар.
Шилилгелиг мөөрейлер база даңзы тургусканы
Фронтуже баар дайынчылар аразындан часпас адар (снайперлерни) оолдарны шилиирин 1943 чылдың август эгезинде полктуң штавы капитан Тактаңга дааскан. Бир хүн боодалга шөлүнге чүс хире шилиттинген оолдарга кара боолаткан. Оон чүгле чээрби хирезин чыып, даңзылап алган. Полктуң штаб шиитпири-биле капитан Тактаңның шилээни 20 эки турачы дайынчылары, тускай 4-кү взводтуң даңзызынче кирген. Олар дээрге Чөөн-Хемчиктен Семис-оол Куулар, Өвүрден Коңгар Кара-Сал, Тожудан Седип-оол Ак база Дакпажык Кол, Улуг-Хемден Дончут-оол Оюн, Чөөн-Хемчиктен лейтенант Бүрзекей Сат, Тес-Хемден Бады Соян, Бай-Тайгадан Очур-оол Иргит дээш оон-даа өскелер. Ооң соонда 4 дугаар взвод Деражнодан эгелээн тулчуушкуннардан үргүлчү хайгыылче үнүп, шылгарап турганнар.
Тыва эки турачы 4-кү взводтуң командири, гвардейжи лейтенант Кежеге оглу Доржу Монгуш
Доржу Монгуш 1919 чылдың ийи айда Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы сумузунуң Ак-Аксы деп черге малчын арат Кежеге Монгуштуң өг-бүлезинге төрүттүнген. Лейтенант Монгуш 1943 чылда дайынче аъттаныпкан. Ровно дээш тулчуушкунга взводун билдилиг башкарып, үлегер чижээн көргүскен. Эң-не дидим, тура дүшпейн бурунгаарлап, адып-боолап, соонда чоруп орар гвардейжи эштеринге, “орукту ажыдып берип” чораан часпас адыгжылар ол. Ооң взводундан 4 кижи “Алдар” ордениниң эдилекчилери болган. Доржу Монгуштуң эрес-маадырлыг чоруун Совет Чазак “Ада-Чурт дайыны” ордениниң бирги чергези-биле шаңнаан. Дайындан чанып келгеш, 1946 чылга чедир Сибирь шериг округунуң Тывада чедиги тускай аъттыг полугунга албан эрттирип ажылдаан. Улаштыр СЭКП Таңды райкомунуң инструкторунга, Сүт-Хөл районнуң янзы-бүрү ажыл-агый черлерин удуртуп ажылдап чорааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген.
Байыр-оол оглу Семис-оол Куулар
Семис-оол Куулар 1921 чылда Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана сумузунуң Бажың-Алаак деп черге малчын арат Байыр-оол Кууларның өг-бүлезинге төрүттүнген. Хөй-ниитижи, спортка болгаш культура-массалыг ажылдарга идепкейжи чоруун өөренип көргеш, доозукчу Семис-оолду нам кежигүнүнге хүлээп алган. Улаштыр 1942–1943 чылдарда Араттың революстуг шериинге аныяк спортчуну капитан Тактаң снайперлер взводунче киирип, адарынга өөредип эгелээн. Семис-оол эки адарын бадыткааш, взвод командириниң оралакчызы, улуг сержант болуп ажылдап эгелээн. Дайын соонда 1944 чылдың сентябрь 1-ден эгелеп Чадаананың школазынга физика башкылап эгелээн. Улаштыр 1947–1955 чылдарда Чайлаг-Алаакка, Иймеге, Ээрбекке школа директорлап ажылдаан. Оон 1955 чылда Ак-Туругнуң өскүстер бажыңының директорунга ажылдап чораан. Семис-оол Байыр-оолович Куулар РСФСР-ниң Улус өөредилгезиниң тергиини. Тиилелгениң 40 чыл оюнда “Ада-чурт дайыны” ордениниң ийиги чергези-биле шаңнаткан, база хөй-хөй юбилейлиг медальдарның эдилекчизи.
Дүктүг-оол оглу Коңгар Кара-Сал
Коңгар Кара-Сал 1919 чылдың октябрь 10-да Өвүр кожууннуң Солчур сумузунуң Хам-Дыт деп черге малчын арат Дүктүг-оол Кара-Салдың өг-бүлезинге дун оглу болуп төрүттүнген. Ол бичиизинден тура эрес-кежээ болгаш, үжүк-бижикти эрте өөренип алгаш, арбан, сумунуң ажыл-херээнге идепкейлиг киржип эгелээн. Спортка хандыкшылдыг болгаш, хаактыг аалдар кезип, тайылбыр ажылын нептередип чоруп турган. ТАР-ның ревшериинге 1940–1942 чылдарда эки талаларын көргүзүп, ТАРН-га кирип алган. Полктуң нам бюрозу Коңгарны кыска хуусаалыг политруктар курузунга өөреткеш, намның Төп комитединиң айтыышкыны-биле Өвүр кожууннуң нам комиссия даргазынга ажылдадып чоруткан. Ол 1943 чылда эки турачылар-биле дайынче пулеметчу кылдыр чорупкан. Бодунуң эрес-дидим часпас адар чоруу-биле Ровно, Дубно, Деражно хоорай, суурларны хостаар тулчуушкунга бодунуң дайынчы пулемеду-биле 150 немец солдат, офицерлерни узуткаан. Часпас адар чоруу дээш “Алдар” ордениниң үшкү чергези-биле шаңнаткан. Коңгар 1944–1945 чылдарда Япон дайынынга киришкен. Улаштыр төрээн кожууну Өвүрге 1945-тен 1970 чылга чедир райком партияга, “Коммунизмче орук” колхозунуң партия секретарынга, хойжу бригадага бригадирлеп, малчыннап ажылдаан. Уктуг аңчы сөөлүнде кокай адарынга шылгарааннарның бирээзи болган. Борис Коңгарга 1970 чылда, мөчээн соонда, “Тыва АССР-ниң алдарлыг малчыны” деп хүндүлүг атты тывыскан.
Хойбал оглу Седип-оол Ак
Седип-оол Ак Тожунуң Өдүген, Изиг-Суг ынчаар чурттап чораан ивижи, ядыы арат Хойбал Актың өг-бүлезинге төрүттүнген. Седип-оол бичиизинден тура, ачазының каш ивизин кадаржып, аңнап, балыктап, ай-бестеп, каттап-тооруктап бергелерге өөренген. Курсантылар школазының доозукчузу, сержант Седип-оол Шагаан-Арыгга шериг кезээнге тургаш, дайын чоруур билдириишкинни киирген. Улаштыр Горький облазында Ковров хоорайга дайынчы белеткелди эрткеш, Украинаның хоорай, суурларын хостаарынга киришкен. Ровно хоорайны хостаары дээш тулчуушкунга эштери Сериң, Коңгар үжелээ часпас адар мергежилин көргүзүп, сес немецти туткаш, оларны штабка чедиргеннер. Дараазында, Сурмичи суурну хостаар үеде, капитан Кечил-оол дайзынның от точказын узуткаары-биле даалганы берген. Сержант Седип-оол от точказының турар черин ыяк билип алгаш чорупкан. Баштайгы үеде октар ында-мында сыйтыгайнып-ла турган. Далаш-биле үңгеп чорааш, от точказының чанынга келген. Ап чорааны алды гранатаның үжүн кожа баглааш, отче шывадапкан. Немецтерниң от точказы бастынган. Эштери база өске-даа кезектер “Ураа” дээн соонда, бурунгаарлап кирипкен. От точказын барып көөрге, бир офицер баштаан алды солдат ол черинде өлген чыткан. Капитан Кечил-оол өөрээнинден карааның чажы төктүп, “Эр хей, Тожу оглу кайын чазарыл” деп эктинче часкап каан. Гвардейжи сержант, 31-ги чадаг шериг полугунуң аъттыг шериг салбырының командири Алексей Хойбалович Седип-оол эрес-маадырлыг чоруу дээш, “Ада-чурт дайынының” бирги чергезиниң, ТАР-ның орденнери, дайынчы беш медаль-биле шаңнаткан. Дайын соонда Тожу районнуң “Доора-Хем” совхозунга 12 чыл иштинде иви кадарып ажылдап келген. Сөөлгү 18 чыл иштинде аңныыр-тывыш ажыл-агый чериниң аңчызы, балыкчызы, база тоорук, кат-чимис белеткээр ажылдарга киржип келген. Тожу районнуң администрация чериниң Хүндүлел бижиктери-биле каш удаа шаңнаткан.
Бедик оглу Дончут-оол Оюн
Дончут-оол Оюн 1912 чылда Улуг-Хем кожууннуң Баян-Кол сумузунуң Суглуг-Хем деп черге малчын арат Бедик Оюннуң өг-бүлезинге төрүттүнген. Дончут-оол бичиизинден-не билбези чок, орлан-шоваа өзүп, ада-иезиниң малын малдап, оларга дузалажып чораан. Дараазында 1943 чылдың август эгезинде часпас адар дайынчылар шилилгезинге шылгарааш, хуваалда-биле 4-кү часпас адыгжылар взводунуң 1-ги салбырының гвардейжи дайынчызы болуп фронтуже чорупкан. Деражно суурдан Дубнога чедир чаалажып келгеннерниң бирээзи. Ооң эрес-маадырлыг чоруун Совет Чазак “Алдар” ордениниң үшкү чергези-биле, Тыва Чазак “ТАР-ның Күш-ажыл” ордени-биле демдеглээн. Дончут-оол Оюн дайындан ээп келгеш, өг-бүле амыдыралының аайы-биле “Кызыл тараачын” совхозунга үр чылдарда тудуг-септелге черинге ажылдап чорааш, 1971 чылда мөчээн.
Сурас оглу Бүрзекей Сат
Тыва эки турачы, 5-ки пулеметчу взводтуң командири, гвардейжи улуг лейтенант Бүрзекей Сат 1912 чылда Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунга төрүттүнген. Бичиизинден-не Бүрзекей аңчы ачазы Сурасты эдерип, Улуг, Аныяк Хөндергейлерни эргий кезип, аңнап чораан. Ол ак харлыг Саян сыннарының сүүрлерин, Улуг-Хемниң бедик эриктерин магадап чуруп чораан. Өөрү-биле аңнап, часпас адыгжы деп мактадып шаг болган. Улуг лейтенант Бүрзекей Саттың 5-ки гвардейжи взводунуң пулеметчиктери Деражнодан Погорельцы суурга чедир эрес-дидим тулушканнар. Сурмичи суур дээш тулчуушкунга соонда сүрүп келген дайзынны доктаадып, оларны доза турары-биле тускай доскуул тургузарын капитан Кечил-оол Бүрзекей-биле чугаалашкан. Шилиттинген 19 дайынчы-биле Бүрзекей Сат ханы чугаалажыышкынны чоруткаш, дозуг доскуулга турупкан. Бүрзекей доскуул черинге келгеш, солдаттарны эргий кылаштааш: “Ынчаарга, оолдар, Тыва чон мурнунга даңгыраглаан сөзүвүс дээш, бо кончуг калчаа дайзыннар-биле эң сөөлгү огувуска чедир сокчуп аткылажыр бис” деп сагындырган. Тулчуушкун эртенгиниң 10 шактан дүъштекиниң 3 шакка чедир үргүлчүлээн. Тулчуушкуннуң эң сөөлүнге чедир Түметтей Оюн биле Мезил-оол Түлүш артып калгаш, хол-биле тулчуп тургаш, маадырлыы-биле өлгеннер. Кежээкиниң 4 шакта ханылап кирип бар чораан немецтерниң кырынче 31-ги дивизияның аар пушкалары адып, дайзынны доктаадып тиилээннер. Өлген эки турачыларның документилерин капитанның дузалакчызы Лама Борис чыып алган. Лейтенант Бүрзекей Сат өлген соонда, 5-ки взводту капитан Кечил-оол боду удуртуп-баштап эгелээн.
Сорукту оглу Бады Соян
Бады Соян 1919 чылдың сес айда Тес-Хем кожууннуң Чыргалаңды сумузунуң Тарлашкын деп черге малчын арат Сорукту Соянның өг-бүлезинге төрүттүнген. Шору эр апаргаш ачазы-биле Тарлашкын бажын ажыр аңнап, дииңнеп шаг болган. Бады Соян Самагалдай эге школазын дооскаш, Кызылга 1939—1941 чылдарда Араттың революстуг шериинге пулеметчу взводка шериг херээн эрттирген. Кызылга тудуг ажылынга ажылдап тургаш, дайынче чоруткан. Орукка гвардейжи эде хуваалда-биле 4-кү взводтуң 2-ги салбырының гвардейжи дайынчызы болуп, Деражнону хосташкан. Сурмичи суур дээш доскуул дайынынга маадырлыы-биле өлген 19 гвардейжи маадырларның бирээзи. Ооң эрес-дидим маадырлыг чоруктарын Совет Чазак бедии-биле үнелээш, ону “Алдар” ордениниң үшкү чергези-биле өлген соонда шаңнаан.
Дүктүгбей оглу Очур-оол Иргит
Очур-оол Иргит 1922 чылдың тос айда Бай-Тайга кожууннуң Шуй сумузунуң Базырык деп черге малчын арат Дүктүгбей Иргиттиң өг-бүлезинге төрүттүнген. Ол Кызыл-Мажалык эге школазын дооскаш, Кызылга 1941—1943 чылдарда снайперлер салбырынга шериг херээн эрттирген. Ол шеригден дайынче эки турачы болуп аъттаныпкан. Хуваалда-биле 4-кү взводтуң 2-ги салбырының снайпери болуп, Деражно биле Дубнону хосташканнарның бирээзи. Ол Дубнонуң шивээ камгалалынга балыгланган. Ооң эрес-дидим чоруу дээш Совет Чазак “Алдар” ордениниң үшкү чергези-биле, Тыва Чазак “ТАР-ның Күш-ажыл” ордени-биле шаңнаан. Очур-оол Иргит дайындан Тывазынга чанып келгеш, Шуй сумузунга ажылдап чораан. Дайын балыының хайлыг уржуундан 1949 чылда аар аарааш, мөчээн.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ, cпорттуң хоочуну.
Чуруктарны “Тыва Арат Республиканың эки турачыларының дайынчы оруу” деп номдан алган.
«Шын» №15 2025 чылдың апрель 24