“ТАР-ның эки турачыларының дайынчы оруу”, “Эки турачы дайынчы эскадрон”, “Чүс чылдың мөгелери”, “Тываның алдарлыг мөгелери” номнардан база Ю.Л. Аранчынның “Барымдаалар”, Василий Пивоваровтуң “Эки турачылар” деп бижимелдеринден, төрелдериниң сактыышкыннарындан шыырак дээн эки турачы мөге спортчуларны допчу таныштырайн.
Ада-чурттуң Улуг дайынынга киришкен эки турачы тыва дайынчы мөгелер: наадымнарның 4 дакпыр тиилекчизи Арзылаң мөге Бегзи-Хуурак Доңгак, Начын мөге Ойдупаа Оюн, 1934 чылда Наадымның тиилекчизи мөге Хуназыг Оюн, чылгычы мөге Хүрең-оол Оюн.
Тыва Арат Республиканың Арзылаң мөгези Бегзи-Хуурак Хелиң-оол оглу Доңгак Улуг-Хем кожууннуң Хендерге сумузунда Могай деп черге 1921 чылдың март 15-те төрүттүнген. Шериг албан-хүлээлгезин ТАР-ның революстуг шериинге 1941–1943 чылдарда эрттирип тургаш, биче командирлер школазын дооскан. Сугга эштиринге, хаактаарынга, турникке мергежилгелер кылырынга ревшеригге өөренген. Каттышкан аъттыг полктуң 1941–1943 чылдарда хүрештеринге бирги черни ээлеп турган. 1942 чылда Тываның 21 чыл ою байырлалда түңнел хүрешке Чөөн-Хемчиктен Арзылаң Чамыяңны октааш, эң-не баштай шүггеш, ТАР-ның чемпиону болган. Дараазында база-ла 1942 чылда улуг байырлал Наадымга 128 мөге аразынга салыгларга онагларын аъттыг шеригге албан эрттирип турган аныяк мөге Бегзи-Хуурак удурланыкчыларын чииги-биле октап турган. Ынчан хүрештиң дүрүмү ёзугаар мөгелерни ийи үскеш, дужааштыр, чок болза шавыштыр олурган мөгеге удурланыштыр салыр турган. Кажан 8 шыырак мөге артканда, ат-алдарлыг улуг мөгелер аныяк мөгелерни амалаар (боду шилип алыр) чораан. Бо удаада Арзылаң Чамыяң аныяк мөге Бегзи-Хууракты амалап алган. Үрер хөгжүм “Дөге баарының” тааланчыг аялгазын ойнай бээрге, мөгелер эзирлерниң шүүргедээринге дөмейлешкек девиин көргүскеш, бот-боттарынга удур чалым хаялар дег турупканнар. Арзылаң Чамыяң аныяк мөгени хүрежиринче чалай аарак, хол тутчуп мендилешкен. Сегиржип алган соонда, хоочун мөгениң тудужу кыскаш-ла, а холдарының шыңганнары аныяк мөге Бегзи-Хууракка даш ышкаш кылдыр сагындырган. Бир-ле карак чивеш аразында Бегзи-Хуурак хоочун мөгени салгара буттапкан. Аныяк мөге удурланыкчызын көдүрүп келгеш, черге аяар салып каан. Сөөлгү чылдарда кымга-даа октадып көрбээн Арзылаң Чамыяң шак ынчаар аштырыышкынга таварышкан. Хоочун мөге аныяк мөгениң эктинче часкааш, бурун ёзу-биле содаан ужулгаш, белек кылдыр сөңнээш, улуг хүрештиң оруунче Бегзи-Хууракты углап, йөрээп каан.
Хоочун мөгениң йөрээли херек кырында бадыткаттынган. Улуг-Хемниң Хендерге чурттуг аныяк мөге Бегзи-Хуурак Доңгак ооң соонда 1943 чылдың Наадымынга база шүглүп үнген.
Мөге Бегзи-Хуурак Доңгактың дайынчы оруу
Ровно дээш тулчуушкунга хенертен үш фашист кырынче шурап кээрге, артындан келгенин мурнунче ажыр октааш, баарынче тепкен. Ийи дугаарын канчапканын боду безин билбээн, үшкүзүн холдары-биле боой тудуп кааш, улаштыр дайылдажып кирипкен. Дараазында Погорельцы суурнуң хостаашкынында снаряд бузундузунга балыглаткаш, баштай Ровнонуң госпиталынга, ооң соонда Киевтиң госпиталынга 3 ай эмнеткен.
Украинаның Погорельцы суурга, ону хостап тура, амы-тынындан чарылган дайынчыларның тураскаал чевээ бар. Оларның бирээзинде Бегзи-Хуурак Хелиң-оолович Доңгактың адын база алдын үжүктер-биле сиилбип бижээн. Тыва эки турачыларның өлгениниң дугайында медээлер ТАР-ның шериг херектериниң талазы-биле яамызынга келир турган. Ол албан чериниң таңмазын баскан шынзылга бижикти маадырның ада-иези база алганнар. Херек кырында Бегзи-Хуурак Доңгак госпитальдан үнгеш, база катап дайылдажып, совет шериглер-биле Молдавияны, Венгрияны, Румынияны хосташкан. Бир эвес 1944 чылдың октябрьның хүннеринде Венгрияның девискээринге база катап аар балыглаткаш, эмнелгеге чытпаан болза, тыва эки турачы Берлинге безин четкеш кээри чугаажок турган. Сочи хоорайның шериг госпиталынга эмнеткеш, ийиги бөлүктүң инвалиди апаргаш, поездиге олурупкаш, ак-көк Тывазынче 1945 чылда чанып келген.
Спортчу база ажыл-ишчи чедиишкиннери
Дайын соонда, 2 чыл эрткенде, Бегзи-Хуурак 1946 чылдың Наадымынга 128 мөге аразынга акызы Балчый-оол Донгак Арзылаң мөге атты алыры-биле эрттиргеш, үжүүрлешкен. Дараазында 1947–1948 чылда Наадымнарга кымга-даа октатпайн, ийи катап шүглүп үнген. Дайынга алган балыглары үе-үелеп сагындырып каап турар апарган. Ынчангаш 1949 чылдың Наадымынга сөөлгү катап хүрешкен. Үшкү салыгда шыырак дээн мөге Сталин Сарыг-оолга таварышкан, мөгелер элээн үр хүрешкен. Хоочун мөге сөөлгү катап, бүгү күжүн чыггаш, долгай дегээ арганы ажыглааш, октаан. Дөрт мөге артканда, мөге салыкчылары Бегзи-Хууракка амалаарын сүмелээн. Ол үр боданмайн, аныяк, өзүп орар, шыырак мөге Семис-оол Сарыгларны хүрежиринче чалаан. Ону хүрежиринче чалап тура, аңаа күш четпезин билген. Ол хүреш-биле моон соңгаар хүрежирин соксадырын шиитпирлээн. Тыва мөгелерниң шаг-төөгүден тура сагып келген чараш чаңчылы ёзугаар, хүреш соонда бодунуң содак-шудаан Семис-оол Сарыгларга белекке бербишаан, чоннуң төлептиг мөгези болурун күзеп, чагыг сөзүн-даа чугаалаан.
Арзылаң Бегзи-Хуурак дайын соонда төрээн сумузунга партия эге организациязының секретарынга ажылдап, Жданов аттыг колхозка удуртукчулап, малчыннап, 30 ажыг чыл ажылдаан. Беш оолду өстүрүп кижизиткен. Дөрт дугаар оглу Борис 1981 чылда тыва хүрешке Улуг-Хем кожуунга шүглүп, база республика чергелиг маргылдааларга шаңналга киир хүрежип чораан. Ада-чурт дайынының Алдар ордениниң үшкү, ийиги, бирги чергелериниң эдилекчизи Бегзи-Хуурак Хелиң-оолович Доңгак 71 харлыында 1991 чылдың апрель 14-те мөчээн.
Дайынчының мөге эштери. Начын мөге Ойдупаа Чассыгбай оглу Оюн Таңды кожуунга 1910 чылда төрүттүнген. “ТАР Начыны” хүндүлүг атты, 1940 чылдың Наадымынга шүглүп үнгеш, чедип алган. Ооң мурнунда 1935 чылдың Наадымынга үжүүрлешкен. Чассыгбай Оюн кырган 1943 чылдың сентябрьның 1-де дөрт мөге оолдары Седип-оол, Хүүлеңмей, Айыжы, Ойдупааны дайынче үдеп каан. Бир изиг тулчуушкун үезинде аъды аттырыпкаш, черже кээп дүшкен дайынчы эжин Ойдупаа аът кырындан ээге каапкаш, карак чивеш аразында аъдының кырынче үндүр тыртып, амы-тынын камгалап алган таварылга база бар. Дайын соонда дөрт алышкының үжү – Ойдупаа, Хүүлеңмей, Седип-оол тиилелгелиг чанып келгеннер. Айыжы Дубно хоорай дээш тулчуушкун үезинде эрес-дидим дайылдашкаш, амы-тынындан чарылган. Мөге Ойдупаа Чассыгбаевич Алдар орденниң 3-кү чергези, Ада-чурттуң дайыны орденниң 2-ги чергези, ТАР-ның ордени болгаш хөрек сыңмас хөй-хөй медальдар-биле шаңнаткан. Ойдупаа Чассыгбаевич Оюн 1986 чылдың майда 76 харлыында чок болган.
Мөге Хуназыг. Таңды кожууннуң Көк-Булуңдан мөге Оюн Тавылаң оглу Хуназыг 1934 чылда Тываның төп кожууннар Наадымынга шүглүп үнген. Дайынга эрес-маадырлыг чоруу дээш “Дайынчы шылгарал дээш” деп медаль болгаш Ада-чурт дайыны орден-биле шаңнаткан.
Мөге Хүрең-оол
Оюн Дагба оглу Хүрең-оол 1918 чылда Ээрбекке төрүттүнген. Хүрең-оол чылгы мал өстүрери-биле Таңды кожууннуң сураглыг кижилериниң бирээзи чораан. Республиканың наадымнарынга Арзылаң Чамыян, Бегзи-Хуурак олар-биле ачыр-дачыр тутчуп, үшкү-дөрткү черлерни ээлеп чораан. Оон эгелээш, Хүрең-оолду чаңгыс чер чурттуглары “Мөге Хүрең” деп шолалаар апарган. Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээнде, чылгызын хавырбышаан, шериг херээнге өөренген. Ээрбектиң тыва эки турачыларындан эң улуг назылыг Кежеге Оюн баштаан эш-өөрү-биле кады Ада-чурттуң Улуг дайынынче эки туразы-биле аъттанган. Оюн Хүрең-оолдуң эрес-дидим маадырлыг чоруун “Эрес-дидим чорук дээш”, “Дайынчы шылгарал дээш” медальдар-биле демдеглээн.
Эки турачы Арзылаң мөгениң тураскаалы. Дайынчының 2021 чылда 100 харлаан байырлалынга уткуштур чээннери Эрес Михайлович Хуурак, Василий Донгакович Амбар-оол база төрелдери боттарының акша-төгериин мөөңнеп тургаш, мөгениң мөңге тураскаалын ооң төрээн чурту Хендергеде тургусканнар. Улуг хүрештерге 5 катап шүүлген, 1 катап үжүүрлешкен, сөөлүнде 4-че кирген, “Күчүтен” деп атка төлептиг кырган-ачазынга тураскаадып, бичии оолдарга хүреш өргээзин кылганнар. Улуг-Хемниң алдарлыг мөгелери болгаш чээннери, төрелдери Тиилелгениң 80 чыл оюнда, Май 9 хүнүнде, чоннуң ынак мөгези Доңгак Хелиң-оол оглу Бегзи-Хуурак аттыг кубок дээш хүреш маргылдаазын эрттирер бодалдыг.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ, спорттуң хоочуну.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №12 2025 чылдың апрель 3