Бо удаада “Шынның аалчызы” рубрикаже ТР-ниң “Буян-Бадыргы” ордениниң III чадазының кавалери, ТР-ниң Дээди шүүгү чериниң шииткекчизи, Тыва Республиканың алдарлыг юризи Хээлиг Ирбен-оолович Тулушту чалаанывыс анаа эвес. Бирээде, бо чылын 95 чыл оюн демдеглеп турар Тываның суд системазында үр чылдарда ажылдап турар шииткекчиниң ажыл-ижин сонуургаары, ийиде, сентябрь 19-та демдеглеп эгелээн чаа байырлал – Тываның даш чонукчуларының байырлалы чылдагаан болду. Шииткекчиге даш чонукчуларының байырлалы кандыг хамаарылгалыг деп номчукчу айтырар чадавас. Харыы белен: “Дорт хамаарылгалыг”. Ол дугайында адаанда чүүлден билип алыр силер, хүндүлүг номчукчу.
Ам аалчывыска сөс:
– Бодумнуң ук-төөгүм Өвүр кожуундан укталган. Авам Сара Ырышовна Тулуш – мал эмчизи, Республиканың ветеринария лабораториязынга хөй чылдарда удуртукчулап ажылдап чораан. Ол республика девискээринге халдавырлыг мал аарыгларынга удур, ылаңгыя чумага удур күжениишкинниг хөй ажылдарны кылган специалистерниң бирээзи. Ачам Ирбен-оол Доржуевич Ту- луш – ыры-хөгжүм башкызы, композитор кижи. Ол 1967 чылда Кызылдың уран чүүл училищезин дооскаш, улаштыр Улан-Удэ хоорайга дээди эртемни чедип алгаш, школаларга болгаш ортумак тускай өөредилге черлеринге, ооң аразында Кызылдың башкы училищезинге хөй чылдарда башкылап ажылдап чораан Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, Хандагайтыда уругларның уран чүүл школазының тургузукчузу болгаш баштайгы директору. Ук школа ачамның адын эдилеп турар. Ол ышкаш ачамның ады XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилериниң аразынче бичии уругларга ырлар бижиир эң-не дээре композитор кылдыр кирген. Ол Тываның бот-тывынгыр композиторларынга нота бижииринге дузалажып, хөй ырларны чогааткан. 2021 чылда ачавыстың “Амыдыралдың делгеминче” деп ырларының чыынды номун ноталары-биле катап парладып үндүргеш, республиканың бүгү ном саңнарынче, уруглар садтарынче тараткан бис. Шынап-ла, амгы үеде, тыва дылда уругларга чараш ырлар ховар үнер үеде, ол ном дыка херек болганын эскердивис.
Ада-иевистиң ийи оглу: мен юрист эртемниг болганым бо, дуңмам Буян-Маадыр ачамның изин салгаан. Ол шупту хөгжүм херекселдеринге ойнаар хөгжүмчү башкы, композитор, дээди категорияның концертмейстери болуп ажылдап чор.
ЭЖИК ЧИРИИНДЕ ЧЫРЫК
Бичиимде сактыр чүвем, бажыңга хөй композиторлар, чогаалчылар чыглыр турган. Ачам оларның бижээн сөстеринге аялгалар чогаадыр, ону ырлажып, хондур хөөрежип тура хонар турганнар. Авам база шүлүк бижииринге ынак чораан. Чүгле оларын кымга-даа көргүспээн, каяа-даа парлатпаан.
Чашкы үемден бээр кижизидилгемге улуг рольду ачам ойнаан. Кажан-даа бисти кончуп, ону-мону кыл деп албадавайн, бодунуң үлегери-биле ажыл-агыйга ынак, тура-соруктуг улус кылдыр бисти кижизиткен. Орайтадыр бажыңга улус шупту удуп чыдыпканда, ачамның өрээлиниң эжииниң чириинден көстүп турар чырык дилиндек даң адып келгенде-даа, ол-ла хевээр болур. Ачамның могаг-шылаг чок хондур ажылдап турганының херечизи ол чырык дилиндек меңээ бүгү назынымда үлегер, харын-даа тура-соруктуң сүлдези болуп арткан.
Ада-иемниң чогаадыкчы салдары-биле “Дамырак” чогаал бөлгүмүнче барып эгелээнимде, ынчан ону удуртуп турган сураглыг чогаалчы Александр Даржай литературлуг институтче улай өөренирин меңээ сүмелеп турду. Ынчалза-даа юрист мергежилди шилип алгаш, ол хевээр эрге-хоойлу-биле холбашкан ажыл-агыйжы амыдыралдыг болдум.
КИЖИ БҮРҮЗҮ БОДУНУҢ САЛЫМЫН БОДУ ШИИТПИРЛЭЭР
1986 чылда Кызылдың 3 дугаар ортумак школазын дооскаш, Тыва АССР-ниң Кызылдың хоорай улусчу судунуң секретарынга ажылдай бергенимде, бир чыл болганда, Тыва АССР-ниң Дээди шүүгү чериниң харагалзал инстанциязының секретарынче шилчидипкен. 1993 чылда Томскунуң күрүне университединиң юридиктиг салбырын чедиишкинниг дооскаш, Алтай крайның Рубцовск хоорайының прокуратуразынга улуг истекчилеп ажылдадым. 1995 чылдан РФ-тиң ТР-де Федералдыг айыыл чок чериниң эргелелинге онза чугула херектер талазы-биле улуг истекчилээш, 1999 чылда Кызылдың хоорай судунуң шииткекчизинге, 2000 чылда ТР-ниң Дээди судунуң шииткекчизинге томуйлаттым. 2005 чылдан тура ында кеземче херектериниң талазы-биле суд коллегиязының, шииткекчи эрге-дужаалга ажылдаар дээннерни шылгаар квалификастыг комиссияны удуртуп ажылдап турар мен. 2002–2004 чылдарда ТР-ниң Шииткекчилер чөвүлелиниң даргазынга соңгуттуруп-даа турдум.
Черле ынчаш кандыг-даа ажылды адаандан эгелеп алырга, чылдар дургузунда чыглып келген дуржулга бедик чадага ажылдаарынга дыка дузалыг болур. Чамдык таварылгаларда көрүп чоруурга, ажыл-агыйның өске адырларында аныяк удуртукчуларны дораан бедик эрге-дужаалга томуйлаптары арай-ла чөптүг эвес. Дуржулга чок кижиге удуртуру берге болганындан ажыл-агыйның хөгжүвейн баар чүвези ында деп бодаар мен.
Мээң юрист болган ажылчы базымнарымны дидим болгаш туруштуг уламчылаарынга дыка улуг салдарны чедирген
дагдыныкчыларымга О.И. Буховец (Алтай крайның прокуратуразы), Р.В. Цуканова, И.А. Соян, Д.М-Н. Ховалыг (Кызылдың хоорай суду), Тыва АССР-ниң Дээди судунуң даргазы А.Д. Ховалыг, шииткекчилер Д.М-Н. Ховалыг, Б.И. Манчыылай, Э.Л. Оюн, С.Х. Монгуш, В.Д. Куулар, Х.Г. Файзулин, Р.Н. Куулар, Г.Н. Шиирипей, Р.С. Чакар болгаш өскелер-даа хамааржыр. Оларны бо хүнде чоргаарал-биле адаар чылдагаан – Тываның суд системазының юбилейлиг чылы. Ынчангаш солун арнын ажыглап, бүгү-ле хоочуннарга, кады ажылдап чоруур коллегаларымга юбилейлиг чыл уткуштур быжыг кадыкшылды, аас-кежиктиг оожургалды күзедим!
Кижилерниң салым-чолун шиитпирлээр ажылдыг улус деп шииткекчилерни улус бо-ла ынча дээр. Херек кырында кижи бүрүзү бодунуң салым-чолун боду шиитпирлээр. Чоннуң чоон оруундан чайлай базып, шала өске орукту шилип, үүлгедиглер кылып чоруур болза, хоойлуда айтып кааны ёзугаар яла онаар шиитпирни шииткекчи кылыр. Ийе. Белен эвес ажылдарның бирээзи. Берге үелер тургулаар. Ындыг үеде спорт кижини алаактырар. Бичиивисте ачам бисти эдертип алгаш, даң бажында маңнаар турган. Ол эки чаңчылды мынчага чедир чаңгыс-даа үспейн келдим. Удаа-дараа чадаг чарыш маргылдааларынга тиилекчи-даа болгулаар мен. Ол ышкаш сөөлгү үеде альпинизмни база сонуургап эгеледим. Бо чайын бөлүк альпинистер эдерип, Ыдыктыг Мөңгүн-Тайганың шыпшыынга четкеш, амыдыралче көрүжүм база катап чаарттынып, Тывавыстың бойдузунуң кайгамчыктыг чаражы, кижи бойдустуң төлү дээрзин база катап сагындырды. Тываның суд системазының 95 чылынга тураскааткан бо үнүүшкүнүм-биле бедик даглар үнер күзелим доосту бербес дээрзин билир мен. Уламчылаар мен.
САЛГАЛ ДАМЧААН ЮРИСТЕР
Студент чылдарымда уругларым авазы Светлана Васильевна Түлүш (Яковлева)-биле таныжып алгаш, мынчага чедир эп-найыралдыг интернационалчы өг-бүле болуп чурттап чор бис. Ол Алтай край чурттуг, салгал дамчаан юрист кижи. Ооң авазы, мээң кат-ием, Зинаида Яковлева Алтай крайның ИХЯ-ның чанында Истелге килдизин хөй чылдарда удуртуп турганы хөйнү чугаалап турар. Совет үеде истекчилерни херээжен кижи удуртуру ховар таварылга, белен-селен эр улустуң безин ууп шыдавайн баары берге ажылдарның бирээзи турган.
Светлана Тулуш 1999 чылда Росреестрниң Тыва Республика талазы-биле эргелелин тургустунган үеден бээр мынчага чедир хөй чылдарда удуртуп ажылдап тур. Уругларывыс улуу Айсуу база юрист, амгы үеде Москвада истекчилеп ажылдап чоруур, бичиизи Айлана чуруурунга ынак болгаш дизайнер мергежилди шилип алган юристер аразында чааскаан чогаадыкчы мергежилдиг болган киживис-тир.
Өг-бүлевисте орус, тыва чоннарның бүгү национал байырлалын улуг хүндүткел-биле уткуп демдеглээр чаңчылдыг бис. Ол ышкаш кол кылып чоруур ажылывыстан аңгыда, чонувуска ачы-дуза чедирилгезин кылыры бистиң өг-бүлевистиң бир чугула чогудар үүлевис-тир деп билип чор бис.
Автордан: Бир эвес бо өг-бүлениң кылып турар ачы-дуза чедирилгелерин санап бижиир болза¸даңзы узун. Х. Тулуш ол дугайында бо материалга айытпазын дилээн. Ынчалза-даа оода кол-колун айтыксадым. Чижээ, 20 ажыг чыл дургузунда даш чонукчуларының доктаамал деткикчизи, бодибилдингини Тывада деткип чоруур улустуң бирээзи, Кызылда Түбтен Шедруб Линг хүрээзинге Россияның сарыг шажын университедин ажыдарынга деткимчези, Тываның сүзүк шерииниң баштыңы Л.Б. Кууларга тураскаал тударынга ачы-дуза чедирилгези дээш өске-даа. Эң-не кол чүүл – экини арыг сеткилден кылыры деп олар санап чоруурлар.
ӨРЕЛИГ БИС
Амы-хууда бодум даш чонар уран чүүлдү сонуургап, 1999 чылдан тура даш чонукчуларынга материалдыг деткимчени көргүзер сорулга-биле чонар-даштан кылыгларын садып ап эгелээн үемден бээр улуг коллекция апарганын эскерип, хууда бир дугаар делгелгемни 2019 чылда кылдым. Бо хүнде Тываның сураглыг даш чонукчуларының 100 ажыг чонар-даштан ховар ажылдары коллекциямда кирип турар. Чылдан чылче бо уран чүүлге хамаарышкан айтырыгларны сайгарып келген түңнеливисте, даш чонукчулары-биле сүмелешкеш, оларның дилээ-биле Тыва Республиканың Даш чонукчуларының профессионал байырлалын болгаш “Тыва Республиканың алдарлыг даш чонукчузу” бедик күрүне адын тургузар дугайында хоойлу төлевилелин ажылдап кылган мен. Шак ол ажылды чорудуп эгелээн үемде Тываның эң-не хүндүткелдиг солуну “Шын” дыка улуг деткимчени көргүзүп, чырытканы кончуг таптыг үезинде болган. Хөй чон бо чаа эгелээшкинни деткип, санал-оналдарын берип турду. Түңнелинде, бо айтырыг Тываның Чазак Баштыңы Владислав Ховалыгның деткимчези-биле боттанган. Сентябрь 19 – Тываның даш чонукчуларының байырлалын 2023 чылдан тура демдеглеп эгелээн, “Тыва Республиканың алдарлыг даш чонукчузу” бедик күрүне адының эң баштайгы эдилекчизи, сураглыг даш чонукчузу Егор Дойнакай алган. Бо ховар мастерниң электен чырык өртемчейден чарлып чорупканы дыка харааданчыг болду.
Тыва чонувустуң үндезин культуразының кайда-даа чок ховар хевири – даш чонар уран чүүлүн делегейде алдаржыткан даш чонукчуларының алдар-адын улам делгереңгейжидери-биле кылган бо ажыл-херек мынчаар чогуп, даш чонукчуларынга бичии-даа болза ажыктыг болганымга, бүдүү иштимде өөрүп чор мен. Бо улуг ажылдың чүгле эгези деп бодаар мен.
Хөөмейжилеривис, чогаалчыларывыс, чурукчуларывыс дээш өске-даа Тываның уран чүүлүнүң чогаадыкчы ажылдакчылары боттарының кылыр ужурлуг ажылын– уран талантызын дээди чадада көргүзүп чоруур-дур. Оларга бис – хоойлу-дүрүм ажылдакчылары болгаш эрге-дужаал эдилээн даргаларга чедир чогуур деткимчени кылыр ужурлуг бис. Үе-шаанда хоойлуларны үндүрүп, шын удуртулганы чорудар өревис хөй. Тывавысты улам сайзырадып ажылдаары бистен – кижи бүрүзүнден дорт хамааржыр.
Тываның даш чонукчуларынга байырлалы уткуштур быжыг кадыкшылды, чедиишкиннерни күзедим!
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны Х.И. Тулуштуң хууда архивинден алган.
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18