Сентябрь 21, 22 хүннеринде Кызыл чоогунда (Сарыг-Сеп оруунда көвүрүг чанында) “Эко-лофт Асанкхейя” гемпингте “Сарыг бүрү” деп хамнаашкын болгаш эзотерика фестивалы болуп эрткен. Аңаа Тываның хамнарындан аңгыда, Новосибирск, Красноярск, Абакан болгаш өске-даа хоорайлардан тускай салым-чаяанныглар, энергопрактиктер, төлгечилер, психологтар чыглып киришкен. Ол ышкаш фестивальга Тываның ус-шеверлери боттарының ховар кылыгларын делгеп, мастер-класстарны эрттирген.
Беш дугаар эртип турар фестивальдың байырлыг ажыдыышкынының мурнунда Тываның хамнары “Сарыг бүрү” саңын кыпсып, ёзулалды кылган. Эрзин кожуундан келген Сайын-Белек фестивальда киржип келген хам чаяанныгларның эң аныяа болган:
– Бо фестивальда ийи дугаар киржип тур мен. Бодум бичиимден тура мындыг, өскелерден ылгалдыг салымны эдилеп келген-даа болзумза, салым-чаяандан кижи дезип, чайлап болбас дээрзин билгеш, хамнаашкын оруунче дөрт чыл бурунгаар кирдим. Ам 27 харлыг мен. Фестивальдың эгезинде “Сарыг бүрү” саңын салып турарывыс дээрге ажыл-херээ чогунгур, ал-бодунуң сагыш-сеткили арыг-чаагай болзун дээш кылып турар улуг арыглаашкын-дыр. Чыылганнарның оран-савазынга, мага-бодунга камгалалды канчаар кылып ап болурунуң дугайында мында чедип келген хөй спикерлер, хам чаяанныглар аразында арга-дуржулгазын үлежип, чонга эки сүмелерни берип турар.
Новосибирск облазының Бердск хоорайындан этнограф Вероника Николаева Тывада бир дугаар кээп турар:
– Чүнү-даа мурнай фестивальдың организакчыларынга четтиргеним илередиксеп тур мен. Харын-даа чедип келдим. Тывада бир дугаар кээп тур мен. Кайгамчыктыг чараш, тускай оран-дыр! Чонунуң эвилең-ээлдек, арыг сеткилдиин магадап ханмадым. Шак мындыг фестивальдар чер-черлерде хөй болуп турар. Колдуунда, меге ат азынган “көөр”, “дыңнаар” улус хөй акша чыып алыр дээш шоу кылып турары чажыт эвес. А бо фестивальда чогааткан чүү-даа чок, шупту чүве ёзулуг шын, ызыгуур салгаан улуг хамнар болгаш өске-даа шын тускай салым-чаяанныгларны чыгганын үнелеп көрдүм.
Бодум 10 чыл дургузунда алдыы оранның кара күштери-биле харылзаалыг (чернокнижник) практик мен. Мээң бо чаяаным кырган-авамның авазындан дамчып келген. Ол эм-оъттар чыып, улус эмнеп чораан, боду 100 харга чедир чурттаан. Аймаавыста кымга-даа дүшпээн ооң чаяалгазы меңээ доктааган болуп турар. Ону кым-даа адырып, канчаар-даа өскертип шыдавас. Улусту дыңнаарга, ындыг салым-чаяанындан ойталааш, аараан-даа боор, ооң соонда орталанып шыдавайн баар. Ынчангаш келген үүлени хүлээп алгаш, албан эдилээр.
Мен ышкаш кара магияның кижилеринден улус сестир, оларның кылган ажылын багай дижир. Херек кырында ындыг эвес, дүмбей оранда чырык кыпсып чоруур кижилер-дир бис деп, чугаалаксаар мен. Мээң амы-хууда чагыртып чоруур дүрүмүм – кижилерге хора чедирбес. Бодум этнография талазы-биле ханы сайгарылгалыг шинчилелдерни чорудуп турар болгаш өске чоннуң чүдүлгезин, хамнаашкын ёзулалдарын көрүп, билип алырын кызыдып чоруур мен. Мээң алдыы оранның күштери-биле харылзаа тудуп, кылып чоруур үүлем (погостная магия) Тыва хамнаашкынның чажыттары-биле дөмейлешкек хевирлиг-дир деп чаа ажыдыышкынны бодумга кылып эгеледим. Ам-даа эки шинчилээр болза, дыка солун ышкаш-тыр – деп, соңгаартан келген кара хам чугаалады.
ТГШИ-ниң этнография секторунуң эртем ажылдакчызы, төөгү эртемнериниң кандидады Чодураа Иргит:
– Ооң мурнунда өске тыва чонум-биле бир дөмей, хамнарга барып-даа турган болзумза, ол дугайында ханы сайгарбас турдум. Чоокта чаа хамнаашкынны ханызы-биле билип алыр дээш эртем-шинчилел ажылын чорудуп эгелээн мен. Бо фестивальга хамнаашкын дээрге үндезин тыва чоннуң үе-дүптен бээр өртемчейже көрүүшкүнү, ооң эге бажы, дөзү, ёзу-чаңчылдары болгаш амгы үезиниң дугайында таныштырары-биле чаладып келдим. Бир дугаар киржип турар болгаш, өске чоннарның практиказын сонуургавышаан, хамнаашкында кандыг чаа чүүлдер немежип турарын, ооң өгбелерден дамчып келген үндезин ёзулалдарын сагып турар бе, кайы хире кадагалаттынып турарын билип алыры меңээ чугула. Бирээде, мындыг хамнаашкын-биле холбашкан фестивальдар туристерге дыка сонуурганчыг болуп турар, ийиде, ёзулуг шын ёзулалдарны кылып турары чыылганнарга эки болуп турар – деп, эртемден чугаалады.
Чыылганнар чаламазын азып, ак чемин саңга салып, езулалга арыглаашкынны эрткен соонда, фестивальдың тургузукчузу, кол организакчызы Сайзанак Тинмей, “Бо фестивальды чүгле чонга база оларга ажыктыг болзун дээш, бот-медерели хүнден хүнче сайзырап турзун дээш, Тываны өске чоннарга чүгле эки талазындан таныштырар, көргүзер сорулгалыг эрттирип турар бис” – деп чугаалааш, экини кыйгырган фестивальды эрттирип турары дээш эрткен неделяда Москвага «TIME MAGIC» сеткүүлдүң кол шаңналын чаалап алганын чыылганнарга көргүзүп чарлааш, фестивальды ажыткан. Байырлыг ажыдыышкынга “Он кум” Мода болгаш костюм театрының уругларының хамның чажыдының дугайында тывызыксыг көргүзүүн фестиваль киржикчилери дыка сонуургаан.
“Россияның ажыл-ишчи херээженнери” бүгү-российжи хөй-ниити организациязының Тывада “Чолдуг үүле” деп регионалдыг салбыры фестивальда дөрт дугаар киржип турарын ооң даргазы Урана Допул чугаалаан:
– Бистиң организациявыстың кылып турар ажылы хөй угланыышкынныг. Республика девискээринге болгулаар янзы-бүрү фестивальдарга, садыг-делгелгелерге доктаамал киржип турар бис. Аравыста 15 мастер бар. Мастер бүрүзү бодунуң кылып билир ажылын өскелерге тарадып, мастер-класстарны эрттирип турар. Бо фестивальга келгеш, “Сарыг бүрү” ёзулалдың ужур-утказын аныяктарга тайылбырлап бээри-биле киржип турар бис. Дөрт чыл дургузунда янзы-бүрү хамнар болгаш өске-даа солун улус-биле таныжып алыр аргалыг болдувус. Боттарывыска база ажыктыг хөй чүүлдерни билип ап турар бис. Ол ышкаш маңаа келгеш, камгалалдар, талисманнар кылыр мастер-класстарны база чорудуп турар бис.
“Чолдуг үүле” хөй-ниити организацияның кежигүнү, хоочун башкы Галина Сырбыкай бо фестивальда эгезинден тура киржип турар. Ол арт-сын кырынга азар чаламаларны канчаар кылырын өөредип турар:
– Мен беш аңгы өңнүг бөдүүн ситец постерни саткаш, эки күзээшкиннерни сиңир чугаалап олургаш, бештеп өрүп белеткеп турар мен. Ону кылып эгелээн чылдагааным, иривес чамдык кыдат кадактарда “Кыдат сайзыразын” деп бижип каан болур дээрге, аңаа удур дириг бойдуска хора чок, бөдүүн пөстерден чаламаларны Тывавыстың чону арт-сын кырынга азып чорзун дээш, чон аразынга нептередир сорулгалыг кылып эгелээн мен. Улус утказын билгеш, ылаңгыя дагылгалар үезинде дыка алыр чорду – деп, хоочун башкы чугаалады.
Фестивальдың ийиги хүнүнде янзы-бүрү мастер-класстар, кандыг аймактан укталганын, ада талазындан салгал дамчаан күш деп чүл дээш өске-даа практикаларны спикерлер эрттирген. Оон аңгыда, фестиваль киржикчилери ТШО-да дайынчыларга камгалал четкилерни база кылган.
К. МОНГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №73 2024 чылдың сентябрь 25