Тыва кижиниң ак чемнер аразындан ынак чемнериниң бирээзи быштак. Мал-маганныг көдээ ишчилеривис ол ак чемни бөдүүнү-биле кылып турарлар. Ынчалза-даа итали чон ышкаш быштакты янзы-бүрү кылдыр кылып турарлар бар бе? Оларга Таңды кожууннуң Кызыл-Арыг суурунда чурттап чоруур авашкылар Оксана Каң-оол база Даяна Монгуш хамааржыр.
Уруу Даяна Монгуш 9-ку класска өөренип тургаш-ла янзы-бүрү ак чемнерни сонуургал-биле кылып эгелээнин чугаалаан. Авашкыларның бо ажыл-агыйы 2016 чылда “Инек— чемгерикчи малым” деп программадан эгелээн. Ук программа-биле инекти алгаш, сүдүн саап, янзы-бүрү ак чемнерни кылып эгелей бергеннер. Баштай авазы Оксана Каң-оол ажыткан сүттен янзы-бүрү ак чем аймаа кылыр курстарга өөренип алган. Ооң соонда уруу Даяна Монгуш Алексей Сыроверниң (Сотников) быштак кылып өөредир российжи онлайн школазынга 3 ай дургузунда өөренгеш, 2022 чылда дипломун алган.
“Ук өөредилгени эрткеш, шылгалда дужаары кончуг берге болган. Чүге дээрге 150 айтырыгны харыылап тургаш, чаңгыс-даа частырыг кылбас ужурлуг. Чаңгыс частырыг кылыптар болза, шылгалдадан дораан үндүрүптер” – деп, Даяна Монгуш чугаалаан. Бир чыл эрткенде, Оксана Каң-оол Италияда быштак кылырын өөредип турар Рикардо Маркониниң школазынга база-ла онлайн хевирге өөренгеш, шынзылганы алган.
2023 чылдың март айда социал керээ программазынга киришкеш, 50 литр сүт болбаазырадыр, быштак кургадыр, шыгжаар дериг-херекселдерни садып алганнар. “Быштак кылыр ажыл-агыйны ажыдып алырынга авам мени деткээн. Дун оглум төрүттүнүп келирге, база-ла ол меңээ дузалажып турган. Кайывыс-даа тускай школаны өөренип эрткеш, амгы үеде демнежип ажылдап турарывыс бо” – деп, Даяна Монгуш демдеглээн.
Быштакты көөрге-ле быштак. Херек кырында ооң янзылары дендии хөй дээрзин авашкылар тайылбырлаан. Оларның хевирлери аныяк, кадыг, дыка кадыг эвес, өйүнде чымчак, бедик шынарлыг, творог хевирлиг, дүдүктүг дээш санаар болза дыка хөй. Шак бо хевирлерниң иштинде безин янзы-бүрү кылдыр аңгыланып турар. Аныяк быштактарга Адыгейниң быштактары хамааржыр. Кылыры эң-не бөдүүн быштактарның бирээзи ол. Эң-не нептереңгей апарган чоннуң хөй алыр быштактарының дугайында тайылбырлап, канчаар кылырын көргүзүп, келген журналистерге бажындан сонуургаткан. Оларга “Паста Филатаның” быштактары бурато, бурино, моцарелла, чечил дээш өскелер-даа хамааржыр.
“Бис шупту хевирниң быштактарын кылып турар бис. Демги чугаалааным хевирлерден муң-муң рецептилерни үндүрүп ап болур. Бодум хуумда 75 хире хевирин кылып турар мен” – деп, Оксана Каң-оол демдеглээн.
Быштакты кылырда, баштай тускай дериг-херекселге сүттү хайындыргаш, пастеризастаптарга, быштактың үнер дөзү тарааланчак чүүл үнүп келир. Ону изиг сугга болбаазырадып, чымчадып, эргискеш, улаштыр-ла хевир аайынче кылып кириптер. Быштак кылыкчылары страчателло, бурато дээш оон-даа өске янзы-бүрү быштактарны кылырын көргүскен. Шөйген быштакка дөмейлештир кылгаш, чолдайтыр кескилээш, өреме холуп каарга, ону страчателла деп адаар дээрзин Оксана Каң-оол тайылбырлаан. Ол-ла страчателланы калбартыр туткан быштактың иштинге хапта сукканы дег ораай тудуп каарга, садыгларда садып турар дендии аар өртектиг бурато деп быштак үнүп келир. Улуг хоорайларда ооң өртээ 2-ден 3 муң чеде бээр дээрзин олар дыңнаткан.
“Паста Филата” деп быштактарны төнчү чокка янзы-бүрү кылдыр чемнеп кылып болур. Укроп, чимис, ногаа аймаа, янзы-бүрү холуксаалар немептерге, быштак бүрүзүнүң амданы бир тускай апаар. Харын-даа ыштап-даа болур. Быштактың бо хевири итали чоннуң хүн бүрүде чип турар чеми кылдыр санаттынар. Ылаңгыя страчателлага бистиң чаңгыс чер чурттугларывыс дендии ынак. Кылган чемнеривисти Кызылга садып чеде бээривиске, бир-ле дугаар ону төндүр алгаш баар. Страчателланы ап четтикпейн барганнары хараадап, эвээш кылып турар силер деп-даа турарлар” – деп, иешкилер чугаалаан.
Неделяның вторник болгаш суббота хүннеринде Кызыл-Арыгдан найысылал Кызылче иешкилерниң сүттен кылган творог, сметана, өреме, ряженка, хоюткан сүт (сгущенка) база янзы-бүрү быштактарын көдээ ажыл-агый ярмарказындан садып ап болур. Ол ышкаш вайберде болгаш соцчеткилерде “Элбек саан” деп аттыг бөлүктерде боттарының садып алыкчылары-биле доктаамал харылзажып, оларның хереглелин боттандырып ажылдап турарлар.
“Элбек саан” бүдүрүлгезиниң кылып турар сүттен кылган аъш-чеминиң эки талалары мындыг. Бирээде, аъш-чем продукциязын иешкилерниң боттарының азырап турары инектериниң болгаш тускай уксаалыг өшкүлериниң сүдүнден кылган. Ийиде, социал керээ дузазы-биле садып алганы тускай дериг-херекселинге сүттү хайындыргаш, улаштыр-ла аңаа пастеризастап база турар. Холуксаа чок арыг сүттен кылып турары-биле быштактарның шынары эки, амданы чаагай.
Келир үеде өг-бүле боттарының бүдүрүлгезин улаштыр сайзырадып, дегустацияны болгаш мастер-класстарны өскелерге база республикага быштак кылырын сайзырадып, боттарынга-даа болза кылып чип турар кылдыр эрттирер сорулганы салып турар. Дегустация ажылын кылып эгелей берген деп болур. Күзелдиг кижилер баш удур бижидип алгаш, Кызыл-Арыгга баргаш, тургускан өртек-биле быштактарның янзыларын амзап, сонуургап болур. Ол ышкаш туристер-биле база шак ынчаар ажылдаар сорулгалыг. Бо чүгле эге базым дээрзин Даяна Монгуш чугаалаан: “Продукцияны көвүдедип, улаштыр сайзыраарынга дериг-херекселди ам-даа улгаттырар апаар. Үр кылыр быштактар шыгжаар соодукчу, сүт хайындырар дериг-херексел база улуг болуру чугула. Ол ышкаш быштак базар пресстер база херек”.
Оксана Каң-оолдуң ажы-төлү колдуунда көдээ ажыл-агыйга сонуургалдыг дээрзи көстүп турар. Оларның бир чижээ сески классчы Сергек Каң-оол өг-бүлезинде эр кижиниң кылыр ажылдарын шуптузун кылып, авазының, угбаларының, дуңмаларының дузалакчызы болган. “Беш харлыындан тура-ла эртенгиниң 5 шакта инек саар деп мээң-биле кады чаржалажып туруп кээр турган. Оглумнуң ачызында инек сагбайн баар таварылга черле турбаан. Чажындан мал-маганга ынаа аттыг, оларны ажаап-карактаар ёзулуг дузалакчывыс” – деп, авазы улуг чоргаарал-биле чугаалаан. Өг-бүлениң инектеринге болгаш өшкүлеринге хамаарылгазы безин тускай, олары-биле кижилер дег чугаалажып, кончуг-даа арыг-силиг, хумагалыг ажаап-карактап турарлар.
Шак мындыг демниг өг-бүлелер көвүдээр-ле болза, чер-чуртувус эвээш-биче-даа болза сайзыраар. “Демниг сааскан теве тудуп чиир” деп үлегер домакты бадыткап турар өг-бүлелерниң бирээзинге олар хамааржыр.
Чыжыргана СААЯ.
Ада Тюлюштуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №69 2024 чылдың сентябрь 11