Чылдың дөрт эргилдезинде шээр, бода малга эки оъттуг одар-белчиир аайы-биле көжүп-дүжүп чоруур өгбелеривистиң амыдырал-чуртталгазын чашкы үемден бээр көрүп өзүп келген болгаш, сезен хар орту ажып ора, ам чаа-ла угаан кирип келген ышкаш, өртемчейниң ужу-кыдыы көзүлбес делгемнерин эргий көрүп, эрткен үемниң эки-багын эскерип, бо-ла сактып кээр-дир мен. Биеэги көшкүн амыдырал-биле амгы үени деңней бодап олурарга, аразында ылгалын чаңгыс бодум эвес, үе-чергелерим-биле бо-ла хөөрежип чугаалажы бээр бис. Сагыш-сеткиливис хандыр хөөрежип чораан эштерим ам кайда боор, хөй кезии өске оранче соңнуг-мурнуг чорупканы харааданчыг болбайн аан.
Уругларым чассып өскен эргим авазы безин, хөөкүй аарып-аржаан эвес, каң кадык чораан боду хенертен коргунчуг ковид дээр кара сагыштыг аарыг уржуундан “аъдының бажы” шала эрте хоя бербежикпе. Ийе, хөй уругларымның улуу иезинге тураскаадып бижип алганы сактыышкыннарын номчааш, кижиниң ишти-баары ажып, карак шыгып кээр болду.
Назын улгады бээрге, кым-даа кижи биеэги чурттап чораан чер-чуртун, ол үеде көжүп-дүжүп чорааны черлери сагышка-даа, дүш-түлге-даа бо-ла кирер боор дээрзин улуг назынныглар-ла эки билир боор. Чылдың дөрт эргилдезиниң кайы-даа үезинде мал-маганы-биле, ийи-чаңгыс-даа катап, ол-ла одарга турбас, ыяап-ла одар-белчиир солуп көжүп-дүжерде, чаңгыс-ла хөлгези аът-шары болур. Шары дээрге чазап, актап каан буга-дыр. Ам бодап орарымга, ол үеде тыва уксаалыг шарының шыдамыын, тайга-таскыл черлерге өөренип чаңчыкканын кижи кайгаар! Өгбевистиң чурттап чорааны кыштаанче машина-балгат үнер хамаанчок, мотоцикл безин эртип шыдавас: кадыр-кашпал, дөш-кудургай таварып, ол үениң шарыларынга бүдүн өг херекселин чүдүрүп ажыглап чораан ол черлерин хат-шуургандан камгалал кылдыр бедик чалым-хая баарында аал, шээр-даа, бода-даа малга ыжык кыры дең-дески оргулаашта кыштаг-турлагны Тенек-Аңчының амгы салгалы көргеш, “канчап көжүп-дүжүп чораан шыдамык улус боор, оон дораан чазагже база ынчалдыр чүдүртүнүп көжер” деп кайгап, фотоаппаратка тырттырып ап-даа чоруурлар болбазыкпе. «Шак мындыг байдал чаңгыс бо эвес, Улуг-Даг кыштаанда база-ла бар болгай» дижик мен.
Ийе, Улуг-Даг, Кучунгурт арт, Сарыг-Хөлчүк арт кырында кыштагларга барба долдур хар сөөртүп чораанымны-даа сактып чугаалаар-дыр мен. Боо-моңгу холга тутпас-даа болза, үргүлчү аңчылар эдерип чоруур, оларның одаан, хөлгезин хайгаараар, чугаазын дыңнаар. Чогаалчывыс Монгуш Өлчей-оолдуң «Хөөрээрниң чугаалары» деп кырган-ачазының дугайында номунда «Кучунгурт» дээрге моол сөстен очулдурарга, «Үжен-хүлбүс» дээн сөс болуп турар… Ийе, инек кежин эттээш, саргартыр ыштап каан алгыдан ыстап даараан улуг барбага, чаа төрээш, аалга арткан шээр малды суггарып, хар эргизип ажылдаар кижизи мен-не болгай мен. Кажаа иштинде улустуң чайы бар эвес. Аалдың ындында даг кырында хат-шуурганга хөртүктелип кадып каан, хүнге кылаңайнып көстүр харны, ында тургузур шанчып каан ыяш хүүрээм-биле долдур дыгып-дыгып, (амгы садыг хендири бар эвес), чеп-аргамчым-биле аксын дээскиндир куржап шарааш, ийи будум дазалай сунгаш, барба кырынга баартыкталып чыдыпкаш, харга орукталып кадып калган оруум-биле сунган будумнуң кайы- бирээзин ээр черлер аайы-биле черге дегзи аарак, чедер черимге ол-бо башкарып чорааш, шииледип бадып кээр, амыр чүве болбазыкпе.
База-ла часкы ол үеде Чадаананың Үстүү-Хүрээге ажылдап чораан ававыстың акызы Кечил даайым келген үе чүве. Ооң адын улус Кечил дээр-ле болгай. Серенот башкыга ооң дугайында чугаалаарымга, ооң ады чогум өске турган боор, Кечил дээрге шажынчы ады чадавас дээн. Ол үеде эъдим изип, бажым аарып, кускум кээп турар үеде, хар сөөртүп эргизер кижи чок. Хамык улус чаш анай-хураган аразында, кажаа иштинде чай чок. Авам ынатпайн турда-ла, «Мен харлап эккээйн, Дүктөөктен дора мен бе» – дээш, хоржок. Дүктөөк дээрге кырган-ачам, кырган-авамның адап каан ады-ла болгай. Документ езугаар адымны школага өөренип чеде бергеш, дыңнаан-билген мен. Күжүр даайывыс чүү боор! Дагның хүн үнер чүгүнде хая-даш таварып үнгеш, хөртүк харны (чогум хөртүктеп каан хар арбын, арыг, чам-сиген чок, улуг шой пашка эргизерге, анаа хардан арбын, долу-даа боор чүве) барба долдур дыгып долдургаш, дагны куду оруктап каан ийге барбазын чууй иткеш, кырында шарыындан туттунгаш, ийи хөм идииниң улдуңунга олура аарак чуңгулап бадып орда, аал коданында шанактыг аъттыг кижи (ачавыс ачазы Монгуш Хөлчүк) чедип келген, оозу дагдан чуңгулап баткан кижизин сонуургап, чоокшулап чеде бербес бе. Богда, топтап көөрге, Башкы! Кудазы! Чоруй барбаан бе деп сестип, чоруп олурган кижизи барбадан туттунуп алган чуңгулап турар боорга, бир кайгап, бир амырап. Дегийт-ле даңзазынга таакпы тиккеш, эргээ-биле даңзазынга нугуй тудуп, от кыпсып, чанынга барып билектерин чолукшуп, кырган-ачам даңзазын ийи холдап сунарга, бирээзи эрнинге үстүргеш, ийи холдап дедир эгиткен. Ававыс улузун өгге киирип шайлаткан соонда, үр-даа болбаанда, кырган-ачамның ындазында хөглүү-даа аажок, каткы-иткизи-биле хереглээн кижизинге шанак кырынга кидис дөжек чаткаш, иелээн олурар мурнунда, кажаа эжиинге оларны сонуургап көрүп турган кыс дуңмаларымның чажын суйбап, баштарын чыттап-чыттап кааш, аалды куду кудургай аайы-биле шанак өеэ шиилээр чүве бадыпканнар.
Маадыр-оол АРТАА.
“Шын” №21 2024 чылдың март 20