Удавас Чаа чыл байырлалы кел чыдар. Өг-бүлелерниң хөй кезии байырлал столунга араганы албан салып алыры чажыт эвес. Арага дээрге ниитилелде база бир аарышкылыг болгаш чидиг айтырыгларның бирээзи. Кажан элээди уруглар ону амзап эгелээрге, чугаалаан-даа ажыы чок. Ынчангаш бо талазы-биле Республиканың наркология диспансериниң социал-психологтуг албанының эргелекчизи Оксана Бугажыковна Дүвен-Баир-биле чугаалаштывыс.
– Арага ижип турар элээдилерниң назы-хары кайы хирел?
— Элээди уруглар колдуунда 14 хардан тура араганы амзап эгелей берген болур. Ынчалза-даа амгы үеде оон-даа бичии уруглар таваржып турар. Араганы амзапкан эң-не бичии кижиниң назы-хары 14 хар безин четпээн.
Эң-не коргунчуг чүүл, олар каяа, чүнү ижиптерин дилеп турбас. Оларга боттарындан улуг эштери дузалажып турар. Арага ижиптер арга-дуржулгалыг апарган уруглар боттарындан бичиилерин көгүдүп алырлар. Олар боттарының ээлчээнде улуг кижилер болуп көстүксээш, айыылдыг байдалдарже кире бээрлер.
Психология талазы-биле алгаш көөрге, уруг боду араганы ижер күзелдиг апаары албан эвес. Ону долгандыр турар кижилерден чыда калбас дээш, ол араганы ижер ужурга таваржып турар. Улугсуг, дидим, кончуг кижи болуп олар көстүксээрлер. Шак-ла ынчаар никотинге болгаш наркотиктерге база чаңчыгып, ол чокка шыдавас апаарлар. Угаан-медерел албаарадыр бүдүмелдерни шенээри колдуунда боттарындан улуг эштериниң аразынга эгелээр.
– Арага бичии кижиниң организмнге кайы хире хоралыгыл?
— Амгы үеде арага кончуг кадыг, хөлүн эрттир хоралыг апарган. Ында бичии кижиге хамаанчок, улуг кижини безин берге байдалга эккээр кандыг-ла-бир синтетиктиг бүдүмелдерни холуп турар.
Улуг кижиге бодаарга, бичии кижиниң организми арагага 100 катап дүрген чаңчыгыычал. Элээди уруглар эгезинде пиво, коктейл ижип эгелээр. Чоорту организми аңаа чаңчыгып эгелээрге, кадыг арагаларже шилчий бээр. Ол дээрге айыыл-халапче бар чыдарының демдээ.
Бичии кижиниң мээзинде белок эвээш, а суг хөй болганындан этанол аңаа эстиичел болгаш ону шиңгээдип алыры эки. Араганы ижерге, ооң бажының мээзи бичиилеп, суу көвүдеп бар чыдар. Оорга мээзинче болгаш ооң каналдарынче угланган ажыл-чорудулга баксырап, баштың мээзинге ол чыглып эгелээр. Чоорту ол гидроцефалия деп аарыгже шилчий бээр.
Иштики органнары эртежик-ле хоочу аарыгларлыг апаар. Мага-бодунуң өзүлдези шыңгыызы-биле озалдап эгелээр, психиктиг болгаш угаан-медерел сайзыралы база баксыраар. Элээди кижиниң угаан-медерел ажылының баксыраанындан “арагачы кижи” апаар. Ооң кол демдектери мындыг: мегечи, каржы-хажагай, идепкейжи эвес, депрессияга алзыр, сонуургалдары эвээш, эрбенниг сөстер чугаалаар.
– Бичии уруглар чүге ол багай чаңчылче кире бээрил?
— Амгы үеде уруглар эки кижи кандыг болурун орта билбейн турарлар. Улуг улус база оларга эки үлегер-чижек берип шыдавас. Бичии уругларның арагалаашкынының чылдагааннары кайы хөй. Оларның аразында эң-не кол чылдагаан – улуг кижилерниң болгаш өг-бүлезиниң үлегери арагага уругларның сонуургалын оттуруп турар. “Ада-ием байырлалдар үезинде албан шампанское ижерлер” азы “Чунар-бажыңнаар хүнде ачам эжи-биле кады эът ыштап чип, пиво ижерлер” – деп, уруглар чугаалаар.
— Силер оларның-биле чугаалажып турар болгаш, билир ышкажыл силер?
— Ынчанмайн канчаар, бис уруглар-биле эмчи хүлээшкини, эмнээшкин, өөредилге черлеринге лекциялар үезинде чугаалажып турар бис. Профилактиктиг хемчеглер эрттирип тургаш, “айтырыг-харыы” деп схема-биле чугаа чорудуп тургаш, аныяк-өскенниң угаан-медерел албаарадыр бүдүмелдерге хамаарылгазын тодарадып ап турар бис.
Ук айтырыгга дендии шын хамаарылгалыг болгаш көрүштүг уруглар база турар. Чамдыктары шуут сонуургавас, ыыт чок эрттириптерлери база бар. Ынчалза-даа бис оларны оюн, тренинг азы кандыг-бир төөгү чугааладып тургаш, хаара тудуп алыр бис. Болдунары-биле уругларны бирден бирээ чокка айтырыгга харыыладып, хөй-ле билиглерни бээрин оралдажып турар бис.
– Уругларга болгаш ада-иелерге чүнү күзээр силер?
— Хүндүлүг уруглар, силер бистиң хөй омак-сөөктүг чуртувустуң, делегейниң келир үези-дир силер. Силер бистиң идегеливисти бадыткаар улус-тур силер. Силерни улугсуур модага алыспазыңарны кыйгырып тур бис. Угаанныг болуп көрүңер. Сайзыраңар, өөрениңер, өзүңер, ынак ажылыңарны кылыңар, чигзинчиг эш-өөрден ырак чоруңар. “Чок” – деп чугаалап өөрениңер.
Хүндүлүг, ада-иелер! Бис, улуг улус, өзүп олурар салгалдар дээш харыысалгалыг бис дээрзин сагындырып тур бис. Бистиң кол сорулгавыс – ажы-төлүвүстү багай чүүлдерден камгалап, айыылдыг чаңчылдарже киирбези. Бис уругларывыска боттарывыстың кичээнгейивисти, сагыш салыышкынывысты, камгалалывысты болгаш ынакшылывысты бээр ужурлуг бис. Бодуңарны болгаш ажы-төлүңерни камнаңар. Байырлалдар үезинде араганы ижип турарывыс дээрге-ле боттарывыс-даа билбейн, уругларывыска арагалаашкынның үрезинин тарып, эскет чокка өөредип, арага ижер үлегерни көргүзүп турарывыс ол. Ынчангаш Чаа чыл болгаш өске-даа байырлалдар үезинде арагадан ойталап чорзувусса, ажы-төлүвүске-даа айыыл чок болур, оларның келир үези-даа арыг болур.
Ч. Саая.
Чурукту интернеттен алган.
«Шын» №100 2023 чылдың декабрь 30