Март 19-та Улуг-Хем кожууннуң Чааты ортумак школазынга Тываның бир дугаар география эртемнериниң кандидады Калгажык Ондарович Шактаржыктың 95 харлаанынга тураскааткан республика чергелиг эртем-практиктиг конференция болуп эрткен.
Ол хүн сураглыг эртемденниң адын эдилээн төрээн школазынга ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызындан сайыттың оралакчызы Орлан Соянга баштаткан төлээлер, Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң (ТГТШИ) директору Вячеслав Март-оол болгаш ооң коллегалары, Тываның бойдус курлавырын комплекстиг шиңгээдириниң талазы-биле институттуң директорунуң эртем ажылының талазы-биле оралакчызы Шончалай Соян, ол-ла институтта геоботаника болгаш экология лабораториязының эргелекчизи, география эртемнериниң доктору Светлана Курбатская, Тываның Национал музейиниң бойдус болгаш чурт-шинчилел килдизиниң эргелекчизи Валерия Донгак, Улуг-Хем кожууннуң удуртулгазы, кожууннуң суурларындан география башкылары дээш өске-даа чалаттырган аалчылар хөй кижи чыглып, киришкен.
Чааты школазының коллективи келген аалчыларын эжик аксындан-на изиг сүттүг шай, кадак-биле уткуп, хүлээп алганнар. Ооң соонда школаның өөреникчилериниң болгаш башкыларының байырлыг шугум чыскаалы эгелээн. Россияның, Тываның база школазының ыдык ырларын сургуулдарның шээжи-биле билири, чыккыладыр бадырганы чыылганнарны магадаткан.
Шугум чыскаалынга сөс алган улус Калгажык Шактаржыктың 95 харлааны-биле чергелештир ооң кылган чугула эртем ажылдары: Тываның картазын 1965 чылда тургускаш, ССРЭ-ниң эртемнер академиязынга камгалаанындан бээр бо чылын 60 чыл ою; Тываның экономиктиг лабораториязын 1975 чылда тургусканындан бээр 50 чыл ою; 1985 чылда Тываның бойдус курлавырын комплекстиг шиңгээдириниң талазы-биле институтту тургусканындан бээр 30 чыл ою болуп турарын демдеглеп, дөрт дакпыр юбилейлиг чыл-дыр дээрзин онзалап чугаалааннар. Оон аңгыда, М. Ломоносов аттыг университетти бир дугаар Тывадан кызыл диплом-биле дооскан эртемден чүгле эртемге сундулуг болурундан аңгыда, хостуг хүрешке, шыдыраага база спортчу чедиишкиннерлиг турганын сургуулдарга таныштырган.
Болган хемчегге Калгажык Шактаржыктың кады төрээн дуңмазы Клиймаа Ондаровна Хомушку чалаттырып киришкеш, акызының дугайында сактыышкыннарын чугаалаан:
Он сес кижиниң аразындан эртемден
— Ада-иевис Анзатпаа, Ондар Шактаржыктар хөй ажы-төлдүг чораан. Авам 1905 чылда төрүттүнген. Сураглыг эртемден болган акым херек кырында 1930 чылдың кыжынында төрүттүнген. Паспорт ёзугаар 1932 деп бижип турар. Ол 18 кады төрээннеривис – 10 оол, 8 уругнуң аразынга 8 дугаары болуп төрүттүнген. Авам мени 40 харлыында божаан. Хөй кады төрээннер аразындан Калгажык акым-биле иелээ дээди эртемниг болган бис. Өскелеривис чеже-даа эртем-билиг чок турган болза, оларның аразындан саанчылар, малчыннар, трактористер, бөдүүн ажыл-ишчилер-дир. Бир саанчы угбам мурнакчы ажылы-биле Дээди Советтиң депутады чедир депшип чораан.
Калгажык акым маңаа чайлаг школазының 1-ги клазын доозупканда, ачам аътка ушкарып алгаш, Шагаан-Арыгның чеди чыл школазынга чедирип каан. Ол аңаа 7 классты доозуптарга, Кызылдың 2 дугаар школазынче шилчидипкен. Ол школаны акым мөңгүн медаль-биле дооскан. Школа соонда Москваның М.Ломоносов аттыг университединче өөренип киргеш, ону кызыл диплом-биле дооскан. Мен Москвага ийи дугаар курска өөренип турумда, акым география эртемнериниң кандидады атты камгалап алган. Кылган ажылдары Тываның хөгжүлдезинге балалбас исти арттырган.
Ийи чыл, ийи ай
ССРЭ-ниң эртемнер академиязы акымга Тываның картазын тургузары-биле, 4 чыл 4 ай хуусаа берген дээр чүве. Акым ол даалганы 2 чыл, 2 ай кылган. Ол ажылы-биле география эртемнериниң кандидады атты камгалаан. Кончуг улуг, берге ажылды кылганы дээш, Марцюк деп эртемден акымга география эртемнериниң доктору деп атты тыпсыр турган деп, чугаалап турган.
Калгажык Ондарович акым Тываның баштайгы географ эртемдени болза, өөнүң ишти, чеңгем Суван Чымбаевна Шактаржык Москвага эмчи институдун дооскан Тывадан бир дугаар дээди эртемниг эмчилерниң бирээзи, ССРЭ-ниң кадык камгалалының тергиини, Тыва АССР-ниң алдарлыг эмчизи чораан. Оларның үш оглунуң улуу база дээди эртемниг, Новосибирск хоорайга инженер-харылзаачы мергежилди чедип алган. Ам бо хүнде оолдарының чаңгызы бар.
Чаңгыс хомудап чоруур чүүлүм, ТИКОПР-ну В. Лебедев деп эртемденниң ады-биле адааны. Херек кырында, акымның эгелеп каан ажылынга улажып, белен черге келген өске кижиниң адын тыпсырга, черле чөпшээрежир хөңнүм чок. Акымның кылган ажылын үнелевээниниң дугайында Москвада эртемнер академиязының президентизинче, Сибирьниң эртемнер академиязының удуртулгазынче база бижээн мен.
Чораан болза, 95 харлаар турган акымның улуг юбилейин өскен-төрээн школазынга республика чергелиг эртем-практиктиг конференция-биле демдеглеп турары дыка онза-дыр. Чааты школазынга шаандан тура кончуг шыырак башкылар турган. Ынчангаш бо школаның доозукчуларының аразындан хөй эртемденнерниң үнгени база таварылга эвес болгай. Амгы салгал школазының адын сыкпайн, эки өөредилгези-биле төлептиг болуп, эртемнерже чүткүп чоруурун чагыыр-дыр мен. Кижи өлүрге-даа, ооң кылган эки ажыл-херээ мөңгеде артар дээрзиниң бадыткалы болур 4 дакпыр юбилейни демдеглеп турарывыс бо – деп, Москваның эът, сүт үлетпүрүнүң технологтуг институдун 1969 чылда Тывадан дооскан бир дугаар дээди эртемниг специализи, Кызылдың эът комбинадынга 26 чыл ажылдааш, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызынга 18 чыл ажылдап чоруй, 65 харлыында хүндүлүг дыштанылгаже үнген Климаа Ондаровна чугаалаан.
Бурунгаар депшилгелиг школа
География эртемнериниң доктору Светлана Курбатская:
— Мен Калгажык Ондаровичини студент чылдарындан тура эки таныыр мен. Москвага М. Ломоносов аттыг университетке кады өөренип турган бис. Мен оон ийи курс бичии турдум. Ол үеде университеттиң спорт залынга хостуг хүреш секциязынче оолдар аажок идепкейлиг барып турган. Оларның аразындан Калгажык шылгараңгай чедиишкиннерлиг маргылдааларга киржип турганын сактыр-дыр мен.
Бөгүн Чааты школазында болуп турар хемчегниң мындыг бедик деңнелдиг эртип турарын үнелеп тур мен. Көдээ школа мындыг саналды үндүрүп турар дээрге, школаның сайзыралы аажок улуг деп бодап тур мен. Кончуг бурунгаар депшилгелиг школа-дыр. Мындыг хөй эртемденнер, башкылар, удуртукчуларны хаара тудуп, дыка улуг шынарлыг ажылды бо школаның башкыларының кылып турары мактанчыг-дыр. Школаның өөреникчилеринге бо улуг хемчег уттундурбас болур. Оларга келген аалчыларның чагыг-сөзү келир үеде мергежил шилип алырынга дыка улуг деткимче болур деп бодаар мен.
ТР-ниң эртем болгаш өөредилге сайыдының оралакчызы Орлан Соян:
— Бөгүн эртем-практиктиг конференцияга эң баштайгы география эртемнериниң кандидадының кылган ажылдарынга илеткелчи бүрүзү бедик үнелелди кылып турду. Ол ындыг болур-даа ужурлуг.
Бо чылын ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыгның Айыткалынга “Наука детям” деп губернатор төлевилелин эгелээрин айыткан. Ону боттандырар дээш, эртем албан черлери биле ниити билиг школаларының аразында кады ажылдажылга чорудар дугайында ажыл эгелей берген. Ол төлевилелде школа назыны четпээн чаштардан эгелээш, школалар, ортумак тускай болгаш дээди өөредилге черлеринге чедир шупту киржип турар. Бо төлевилелди 2025 чылдан эгелээш, 2028 чылга чедир боттандырары көрдүнген. Бөгүн болган эртем-практиктиг конференция база ол эгелеп турар төлевилелге хамааржыр. Чаа туттунуп турар школаже бо школа көже бээр болза, ооң ады база ол хевээр, Калгажык Шактаржык аттыг болур – деп, оралакчы сайыт демдегледи.
Үш картаны тургусканын үнелээн
Улуг-Хем кожууннуң чагырыкчызының хүлээлгезин күүседип турар Радж Баз-оол чыылганнарга мындыг улуг хемчээлдиг эртем-практиктиг конференцияны бедик деңнелде эрттирип турарын үнелеп чугаалааш, Калгажык Шактаржыктың үш картаны тургусканын онзалап демдеглээн:
— Бо эртемденивис Тывага канчаар-даа аажок ажыктыг, балалбас, улуг ажылды: Тывавыстың географтыг турар девискээриниң картазы, казымал байлактарының картазы, дириг амытаннарының болгаш үнүштериниң картазын кылганы кайгамчык. Бис ам-даа салгалдан салгалче ол карталарны ажыглап чоруур болгай бис. Ынчангаш мээң амы-хууда бодалым болза, амгы үеде ажы-төлдеривисти ол карталарны ажыглап, чижээ, Улуг-Хем кожуунда кандыг казымал байлактар барын, кандыг дириг амытаннар колдап турарын билир кылдыр ханы өөредир болзувусса, артык эвес ышкаш-тыр. Ол билиглерниң эге таваан бо эртемденивис кылып каан болганда, ам-даа ону уламчылап, ханы өөредири чугула-дыр. Барбаан-четпээн черлеривисти, чижээ, Бурунгу Римниң дугайында безин география кичээлдеринге дыка эки өөренир болгай бис. А боттуң өскен-төрээн девискээрин эки ханы өөредир болза, келир салгалдарывыс Төрээн Тывазының дугайында кончуг эки билир болгаш ооң бойдузунга, төөгүзүнге хумагалыг болур дээрзинге идегээр мен — деп чугаалаан.
Суунда бе, черинде бе?
Калгажык Шактаржыктың адын эдилээн школаны 2001 чылдан тура Сайсула Биче-оол директорлап турар. Улуг хемчег соонда ооң-биле ужуражып, сонуургаарывыска, бодунуң ук-төөгүзү Өвүрнүң Саглыдан. Чааты керни болуп келгеш, олчаан ында турумчуп чурттап арткан болду. Ол Кызылдың башкы колледжин, ТывКУ-ну, Москваның эртемнер академиязының юридиктиг факультедин, Алтай крайның күрүнениң университедин муниципалдыг удуртулга талазы-биле, Абаканның Н. Катанов аттыг университединиң педагогика талазы-биле магистратуразын дооскан. Сөөлгүзүн кызыл диплом-биле:
— Чааты школазы 1932 чылда чайлаг школазындан эгелээн. Амгы үеде ында эге школаның 4 клазы өөренип турар. Өөреникчилерге изиг чем белеткээр чер база ында. Амгы үеде ол аварийлиг байдалда келгени-биле чаа школа тудуу эгелээн. Ону бо чылын доозуптар болза, келир чаа өөредилге чылын чаа школага эгелээр бис.
Ортумак класстан өрү өөренир школавыс 1972 чылда туттунган. Ниитизи-биле 11 класс комплектизи бар. Шупту чаңгыс-чаңгыс класстарда 122 өөреникчи өөренип турар. Школавыста 25 башкы, 17 техниктиг ажылчын бар.
Бистиң школавыс ооң эң-не баштайгы доозукчузу, Тываның баштайгы география талазы-биле эртемдениниң адын анаа эвес эдилеп чоруур деп бодаар мен. Ооң соондан ужукталып, школаның аңгы-аңгы чылдарда доозукчуларының аразындан 12 эртемден үнген. Улуг улусту дыңнаарга, база ынча дээр, эртемден кижи уштап-баштап каарга, ооң соондан ынчаар улажы берген-даа дээр. Суунда бе, черинде бе деп база чугаалажыр.
Суурнуң турар чери кончуг чараш бойдус чурумалдыг черде турар. Моон ырак эвес черде арга-арыг ажыл-агыйы бар. Ынчангаш школавыста ындыг угланыышкынныг бөлгүмнер чылдар дургузунда эртип турар. Өөреникчилеривис ол талазы-биле республика чергелиг мөөрейлерге удаа-дараа тиилекчилер болуп турар. Бо школаның өөреникчилери хөйү-биле Бүгү-россия чергелиг Москваның фестивалында киржип, шаңналдыг черлерни доктаамал ап турар. Бо чылын 2 өөреникчи, бир башкывыс ынаар киржип чорупкан – деп, директор таныштырды.
Чааты школазының башкыларының аразында бирги класстан тура кады өөренгеш, башкы эртемин чедип алгаш, төрээн школазында ажылдап турар башкылар бары сонуурганчыг.
— Бис, үш чаңгысклассчы, Марина Анай-ооловна Ооржак (математика башкызы), Напий-оол Римма Маргыевна (химия башкызы), Калзан-оол Екатерина Кыргысовна (физика башкызы) 1988 чылда ажылдап келгеш, олчаан мынчага чедир демниг төрээн школавыста үш аңгы эртемни уругларга өөредип ажылдап турар бис. Бо чылын төрээн школавысты доосканывыстан бээр 45 чыл болур-дур. Бодум чеди дугаар доозукчуларны үндүрер мен. Доозукчуларым аразында математика башкызы салгакчым база бар. Черле ынчаш, өске-даа доозукчуларывыс чурттуң аңгы-аңгы өөредилге черлеринче кирип, дээди эртем чедип ап турарынга өөрүп турар бис. Мурнуку чылдарда бо школадан хөй эртемденнер үнгени база анаа эвес. Эртемден өгбевис Калгажык Ондаровичиниң адын эдилээн школа болгаш, ындыг ирги бе деп-даа бодаар бис. Биче сеткилдиг, кижизиг бөдүүн эртемденивисти бичиивистен эки сактыр бис. Студентилеп тургаш, Кызылга ооң бажыңынга база барып турдувус.
Бөгүн чаңгыс чер чурттуг эртемденивистиң чырык адынга тураскааткан шак мындыг хемчегге Тываның билдингир эртемденнери киржип чедип келгенинге канчаар-даа аажок өөрүп тур бис – деп, Марина Анай-ооловна чугаалады.
Чааты ортумак билиг школазының 9-ку классчызы Айгуль Чатпал-оол:
— Тываның картазын тургускан эртемденивис ады-биле адаан школавысты төлептиг тудар бис. Ооң кылган ажылдары кезээ мөңгеде артып каар. Биске, школачыларга, бо эртем-практиктиг конференцияга хөй эртемденнер чыглып кээрге, дыка чоргааранчыг болду. Мен доозупкаш, эмчи болур мен.
Эртемденниң салгакчылары
Тываның Национал музейиниң эртем ажылдакчызы Валерия Донгак:
— Калгажык Ондаровичиниң 95 чыл оюн демдеглээн хемчегге ооң төрээн школазынга Национал музейде шыгжаттынып чыткан бар чуруктарын болгаш тургускан картазын, кылган ажылдарындан ийи номун мында көжүп чоруур делгелгеде салдывыс. Чуруктарын колдуунда дуңмазы Климаа Ондаровна музейге белек кылдыр берген. Оларны шуптузун улгаттыр парлааш, мында эккелдивис. Шупту 36 чурук бар: студент чылдары, аныяк үези, өг-бүлези база экспедиция үезинде тырттырган чуруктар-дыр. Школаның өөреникчилери, башкылары болгаш бо хемчегниң киржикчилери дыка сонуургап көрдү. Бо школага баштайгы эртемденниң аспирантурадан тура 2006 чылга чедир кылган ажылдарының болгаш солуннарга үнүп турган материалдарының даңзызын, бар чуруктарының электроннуг хевирин шуптузун арттырып бээр бис. Ол бүгү эртемденниң адын эдилээн төрээн школазынга турар ужурлуг.
Көдээ суурда эртип турар бо хемчегни бодум хуумда дыка бедик деңнелде деп көрдүм. Эртемден өгбезин школаның амгы башкы коллективи, өөреникчилери бедии-биле үнелеп турары илдең. Ол ышкаш келген аалчыларны уткуп-хүлээп турары онза-дыр. Конференция киржикчилериниң илеткелдери дыка солун болду. Ылаңгыя Тываның географиязы, картазының дугайында айтырыгларны көдүрүп, моон соңгаар канчаар ажылдаарын башкыларга сүмелеп турарын дыка онзазындым. Оон аңгыда, Калгажык Шактаржыктың угбазының уруу Айлаң Дажы-Даваа бо школада география башкылап ажылдап чоруур. Ол даайының ажыл-херээн уламчылап турар. Ооң өөреникчилери үш чыл дургузунда Москвада болуп турар фестивальда шаңналдыг черлерни ап турары ооң бадыткалы. Ынчап кээрге, баштайгы географ эртемденниң салгакчылары бо школадан үнер дээрзинге бүзүрел улуг – деп, музей ажылдакчызы идегелдиг чугаалады.
Чааты школазында кичээнгейни хаара тудар чүүл – школа музейи. Ону экология угланыышкынныг 1998–99 чылдарда тургускан. Ында чер-чуртунуң куштары болгаш школаның алдар-аттыг доозукчуларының дугайында чуруктары-биле тодаргай медээлерни бижээн. База ол ышкаш ол музейниң өскелерден мактанып болур чүүлү – Надя Рушеваның чуруттунуп турган акварели, чуруттунар бийири, ооң багланып турганы пионер галстугу, өөреникчи кыдырааштарын делгээнин башкылар тайылбырлады. Музейниң көскү черинде хөй санныг эртемден доозукчулары болгаш алдар-аттыг кижилериниң чуруктары ээлеп турар. Чылдар эртсе, ол чуруктар оон-даа көвүдээр дээрзинге школаның башкылары бүзүрелдиг.
Карина МОНГУШ.
Чуруктар авторнуу болгаш интернеттен.
«Шын» №11 2025 чылдың март 27