| БОЙДУС КАМГАЛАЛЫ |
Улуг-Хем — делегейде эң улуг хемнерниң бирээзи. Бии-Хем биле Каа-Хемниң каттышкан белдиринден Улуг-Хем эгелээн. Хем-Белдиринден Соңгу Доштуг океанче киир аккан бо хемниң узуну 3487 километр, кырының шөлү 2 580 000 дөрбелчин километр, 1 чылда 624 куб километр суг агып бады баар. Ол хире хөй суглуг хем Россияда чок.
Ооң эриинге чурттап чораан эрте-бурунгу түрк чоннар хемни Улуг-Хем, Эне-Сай деп адап чорааннар. Хемниң Эне-Сай деп ады орус дылга “Енисей” кылдыр орусчуп, ооң географтыг ады апарган.
Улуг-Хем Сибирьниң агаар-бойдузунуң байдалынга дыка салдарлыг, ооң унунда регионнарның экономиказынга улуг ужур-дузалыг. Ынчангаш Улуг-Хемниң суу, ооң унун дургаар девискээрниң экологтуг арыг болурунче эрге-чагырга кичээнгейни үргүлчү салып келген. Хемниң унунда регионнарда үлетпүр бүдүрүлгелериниң саны көвүдээни, ооң арыг-чаагай болурунга багай салдарлыг апарганы, харын-даа мырыңай күштелип турары чурттакчы чоннуң дүвүрелин хайындырып турар. Ынчангаш Улуг-Хемниң суунга, ооң унунда девискээрге үлетпүр бүдүрүлгелериниң болгаш өске-даа ажыл-чорудулгаларның багай салдарын эвээжедир дээш, бойдус камгалалының талазы-биле янзы-бүрү хемчеглерни ап чорудуп келген. Оларның бирээзи Улуг-Хемниң суун болгаш эриктерин боктан аштаарының экологтуг акциялары.
2011 чылда РУСАЛа компания биле Орус географтыг ниитилел Улуг-Хемниң эриктерин дургаар бокту аштаар экологтуг акцияны чарлааннар. Оларның кыйгырыын хемниң унунда чурттакчылыг черлерниң чону бедик көдүрлүүшкүннүг деткип, акцияга дыка идепкейлиг киржип, хемниң унунда бокту аштааннар. Красноярск крайның, Хакасияның болгаш Тываның удуртукчулары аңаа сорук кирип, 2012 чылда тускай доктаалды хүлээп ап, “Енисей хүнүн” чылдың-на сентябрь айның сөөлгү субботазында эрттирерин шиитпирлээннер. Шак ынчаар “Енисей хүнү” Улуг-Хем унунда регионнарның чурттакчыларының чылдың эрттирер экологтуг акциязы апарган. Ооң утка-шынары база делгемчээн. Улуг-Хемге хумагалыг хамаарылга дээш хөй-ниитижи шимчээшкиннерниң саны көвүдеп, оларның экологтуг ажыл-чорудулгазы көскү салдарлыг болу берген. “Енисей хүнүнден” аңгыда өске-даа экологтуг эгелээшкиннер тыптып келген. Чижээлээрге, сентябрь айда “Енисейге хайыралыг бол” (“Оберегай Енисей”) деп акцияны чорудуп, Улуг-Хемниң унун дургаар бокту аштап турар.
“Енисейге хайыралыг бол” деп акцияга Каа-Хемниң, Бии-Хемниң, Улуг-Хемниң эриктерин дургаар суурларда школаларның өөреникчилери, башкылары дыка идепкейлиг киржип келген. Бо акция 2025 чылдың сентябрь 11–22 хүннеринде Тывага эрткен. Чижээлээрге, Каа-Хем кожууннуң чагыргазының саң-хөө эргелелиниң ажылдакчылары Каа-Хем хемниң Сарыг-Сеп суур дужунда эрикти боктан аштаан. Каа-Хем кожууннуң школаларының өөреникчилери, башкылары Каа-Хемниң эриинде бокту аштааннар. Сарыг-Септе бичии уругларның В.Г. Иванова аттыг уран чүүл школазының өөреникчилери Каа-Хем хемниң унундан ырак эвесте Алдар аллеязының девискээринде чашпанны, бүрүлерни аштааш, шоодайларга ургаш, машиналарга үндүр сөөртүрүнге белеткээн.
“Енисей хүнү” акция сентябрь 27-де, субботада, бүгү Тывага болуп эрткен. Найысылал Кызыл хоорайга акция “Азия төвү” скульптура комплекизинге эгелээн. Чогаадыкчы коллективтер акцияның киржикчилеринге Төрээн чуртту, аңаа ынакшылды, тыва черниң агаар-бойдузун алгап мактаан ыр-шоорну бараалгаткан. Экологтуг шимчээшкинниң идепкейлиг киржикчилери Улуг-Хемден туткан балыктар мүнүн хайындырып, “Енисей хүнүнге” ажылдааннарга чооглаткан.
Культура яамызының найысылалда албан черлериниң ажылдакчылары “Өдүген” аалчылар бажыңындан Титов кудумчузунга чедир Улуг-Хем эриинде бокту аштааннар. ТР-ниң Дээди Хуралының депутаттары база бок аштаар талазы-биле экологтуг акциядан чыда калбааннар. Дээди Хуралдың аппарадының ажылдакчылары-биле кады Улуг-Хемни кежир коммунал көвүрүгнүң чоок-кавызында эриктерни дургаар чоннуң октаан богун аштап-арыглааннар.
Улуг-Хем, Чаа-Хөл кожууннарның чагыргаларының болгаш албан черлериниң ажылдакчылары “Енисей хүнү” акцияга сагыш-сеткилдиң бедик көдүрлүүшкүнү-биле ажылдааннар. Шагаан-Арыг хоорай биле Чаа-Хөл суур Улуг-Хемден ырак-даа болза, олар хемниң эриктеринге чедип, хемге балыктап, эштип чораан кижилерниң октаан боктарын аштап, шоодайларга чыгган.
Тывага эрткен “Енисей хүнү” экологтуг акцияга эвээш эвес кижилер киришкен. Чүгле Кызыл хоорайның чурттакчылары 600 хире санныг болган. Оларның чүгле чаңгыс хүн дургузунда аштаан богундан эне хем Енисей-Улуг-Хемниң эриктери болгаш суу арыг апарган. Күчүлүг Улуг-Хемниң ачы-буяны оларга каш катап хөй кылдыр эглип келир.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2