Тываның Орук-транспорт яамызы республиканың аргыжылга айтырыын бүрүнү-биле харыылап турар кол албан чери. Ооң ажыл-чорудулгазы эң-не харыысалгалыг болгаш көскү черни ээлеп турар. «Хөгжүлдениң им-демдээ шынарлыг оруктар» дээри-ле шын.
Тываның орук-транспорт комплекизиниң сайыды Шораан Чыргал-оол-биле яамының ажыл-агыйының дугайында чугааны кылдывыс.
– Шораан Александрович, яамының ажыл-чорудулгазын кысказы-биле таныштырып көөр силер бе?
– Тываның Орук-транспорт яамызында бо хүнде мээң-биле 12 кижи ажылдап турар бис. «ТР-ниң автомашиналар оруун баштаар чер» ККА, «Орук шимчээшкинин организастаар төп» КУБ, «Тыва авиа шыйыглар» КА РКБ албан черлери яамының иштинде кирип турар. Бо үш организацияда ниитизи-биле 218 кижи ажылда хаара туттунган.
Орук болгаш транспорт яамызының эң-не кол харыылаар чүүлү, оруктарны септээри, оруктарны тудары болур. Чоннуң аргыжылгазынга эптиг болгаш айыыл чок оруктарны тургузары – хүлээлгевис. Оруктар ниитизи-биле үш кезекке чардынган. Федералдыг, регионалдыг болгаш муниципалдыг. Тывада чаңгыс-ла федералдыг орук бар. Ол дээрге Кызыл биле Өвүр кожууннуң аразында орук-тур. Регионалдыг дээрге кожууннар аразының оруктары. Муниципалдыг хевирге кожууннар иштинде оруктар хамааржыр.
– Эрткен чылдың түңнелдери-биле таныштырып көөр силер бе?
– 2022 чылдың март айда Тыва Республиканың Чазааның доктаалын езугаар 2023 чылда кол кичээнгей салыр ужурлуг үш угланыышкын бар, бирээде, Кызыл хоорайның аэропортун чаагайжыдары. Бо хүнде ажылдың 75 хуузу боттанган. 2023 чылдың июнь 30-ге чедир ол ажылдар доостур ужурлуг. Эрткен 2022 чылда регионнар аразынга ниитизи-биле 86 676 пассажирни аргыштырган. Ийиде, хөй-ниити траснпорту-биле аргыжарынга эптиг байдалдарны чонга тургузары. Эрткен 2022 чылда республика бюджединде кирип турар акша-биле 36 транспортту саткан.
– «Улусчу көвүрүг» төлевилелдиң боттанылгазының дугайында чүнү чугаалап болур силер?
– Республика иштинде чедери берге тайга-таскыл черлерде суурлар-даа, малчын аалдар-даа бар. Хемнер-суглар улгады бергенде, чидиг айтырыгларның бирээзи көвүрүглер апаарын билир бис. Ынчангаш Тываның Чазаа «Улусчу көвүрүг» губернатор төлевилелин ажылдап кылган. Эрткен чылдың түңнелдери-биле алырга, яамы 14 көвүрүгнү септеп-селип чаарткан. Көвүрүг тудар ажылдарга ниитизи-биле 165 хамаатыны ажылга хаара туткан.
– 2022 чылдың орук ажыл-агыйының түңнелдерин таныштырыптар силер бе?
– Автомашиналарның регионалдыг болгаш муниципалдыг оруктарының септелгези 48,51 хуу көрдүнген турган, херек кырында 49,45 хуу күүсеттинген. А хоорай иштиниң оруктарын чаартырынга планда 69,52 хуу көрдүнген болза, 68,29 хуу күүсеттинген. Ниитизи-биле 2022 чылда республикага национал төлевилелдиң деткимчези-биле 73 хемчегни организастаан. Көвүрүглер – 31, оруктар – 39, хоорай иштиниң оруктары – 8, суурларда – 31 болгаш 1 тротуар. Ниитизи-биле 98,68 км орук. 73 ажылдың 69-у холдан үнүп, доозулган, а 4-ү шилчиир ажылдар болгаш ам-даа кылып турар.
– Кызыл хоорайның аэропортунга хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер, Шораан Александрович?
– РФ-тиң Транспорт яамызының 2021 чылдың октябрь 18-те бадылаан планын езугаар алырга, Кызылдың аэропортун кылырынга ийи чада бар. Бирги чадазы: аэровокзалдың самолет хонар шөлүн эде кылыры. Ийигизи, самолет хонар шөлдү дериг-херексел болгаш техника-биле чепсеглээри. Ажылдың баштайгы чадазын кылырынга керээ езугаар 242 сая рубль көрдүнген. Ооң 75 хуузу кылдынган. 2023 чылдың июньда ажылды дооскан турар ужурлуг. Ийиги чадазынга хамаарыштыр, 2022 чылдың декабрьда 278,0 сая рубльга керээни чаргаш, самолет хонар шөлдүң дериг-херекселинге хамаарыштыр ажылдарны чорудуп эгелей берген. 2023 чылдың декабрьда ук ажылды хүлээдири планда көрдүнген.
Оон аңгыда, суг транспорту база биске хамааржыр дээрзин сагындыраал. 2022 чылда республика бюджединден 3,3 сая рубльди бо адырга аңгылаан. Акша-төгерик чедимчелиг шиңгээттинген деп болур.
– Пассажирлерге субсидиялар дугайында чүнү чугаалап болур силер?
– Кызыл – Москва – Кызыл дээш ужуп турар рейстерниң субсидиязынга – 86,7 сая рубль, Красноярск, Новосибирск, Иркутск болгаш Улан-Удэ хоорайларның аразында аргыжылгага 50,5 сая рубль көрдүнген турган. Федералдыг акша-хөреңги долузу-биле шиңгээттинген.
– Орук ажыл-агыйының 2023 чылда мурнады күүседир ужурлуг кол ажылдарының угланыышкыны чүү ирги?
– «Айыыл чок оруктар» национал төлевилелге даянып алгаш, республика девискээриниң оруктарын кылыр сорулгавыс ол. 2027 чылга чедир республиканың девискээриниң 96,8 км оруун кылган турар ужурлуг бис.
2023 чылдың планы-биле алырга, Кызыл хоорайда Хавырга даанда эрткен чылын тургускан Будда бурганның статуязынга чедир канатты шөери. Россиядан Кыдатче Моолду болгаш Тываны тавараан орукту кылыры – республиканың экономиктиг хөгжүлдезин дазылындан эки талаже өскертиптер дээрзи билдингир. Абакан – Ак-Довурак, Чадаана – Ак-Довурак болгаш Кызыл – Эрзин аразының оруктарын «Чөленгииш четки» төлевилелиниң деткимчези-биле байдалын экижидер. Хемчик болгаш Улуг-Хем (Баян-Кол суурнуң дужунда) көвүрүглеринге эдилгелерни киирер. «Айыыл чок оруктар» национал төлевилелдиң деткимчези-биле бо чылын 41,5 км орукту кылыр. Кызыл – Эрзин – Моол күрүне кызыгаарының аразында оруктарның септелгези бо хүннерде эгелей берген.
– Септээр, кылыр оруктарны, көвүрүглерни шилиирде, чүнү барымдаалаар ирги?
– 2027 чылга чедир баш бурунгаар тургускан план езугаар ажылдап турар бис. Чурттакчы чонунуң саны хөй, болганчок-ла орук озал-ондаа болур азы тус черниң чурттакчылары ук орукту септээринге хамаарыштыр хөй дилеглер, хомудалдар киирген дээш бүгү талазын өөренип көргеш, шиитпирни үндүрер бис. Орук азы көвүрүг кылырда, кылыр ажылдың хемчээлин, кайы хире материал чарыгдаттынарын санааш, тускай сметаны тургузар. Ол бүгү документ болган соонда, аңаа чагыртып акша-төгерикти үндүргеш, ажылды кылып кириптер.
/ Айдың ОНДАР чугаалашкан.
"Шын" №35 2023 чылдың май 17