Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы 1929 чылдыӊ декабрь 13-те Улуг-Хем кожууннуӊ Ийи-Тал сумузунда Чээнек деп черге төрүттүнген. Шагаан-Арыг чеди чыл школазын, Кызылдыӊ башкы училищезин, Кызылдыӊ башкы институдун, СЭКП ТК-ныӊ чанында партияныӊ дээди школазын дооскан. Күш-ажылчы базымын колхоз ажылындан эгелээш, школаларга башкылап, «Сылдысчыгаш», «Тываныӊ аныяктары», «Шын» солуннарга ажылдап, ол солуннарга редакторлап, Тыва АССР-ниӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ баштаар черинге консультантылап, 1980 чылдан 1989 чылга чедир Тываның чогаалчылар эвилелин даргалап, «Улуг-Хем» сеткүүлдүӊ проза килдизинге редакторлап ажылдап чораан. Шүлүкчү, прозачы, драматург, очулдурукчу.
«Ы-ңа-а-а! Ы-ңа-а-а!..»
Ол үннүң кыпсынчыг-даа, коргунчуг-даа болза, кээргенчии кончуг болган. Корткан кижи хамык чүвени, чаңнык ышкаш, дүрген бодап турган: «Бо шагда аза кайда боор, аза бар-даа болза, мындыг черге турбас, тенниг харагандан коргар чүве дээни кай! Үгү база эвес-тир, үгү ынча үр алгырып чыдар чүве бе? Кижиден коргар, дезер болгай! Чаш уруг-дур! Бо соокта чаш уруг черниң черинге алгырып чыдырда, каапкаш баар мен бе? Доңуп өлгей-ле! Оода эр кижи эвес-тир мен, ие болур салымым чок-даа болза, херээжен кижи ышкажыл мен!»
Кадай демгизи чок ээй соп келгеш, эрлер ышкаш, кедергей шалып дүже халаан. Кандыг-даа бодал чок, дидим болгаш иде-иде каш баскаш, караңгы хараган адаанда самдар чучакты көдүрүп келген. Чучакты ажа тыртыптарга, чаш уруг холдары уштунуп келген. Часкы ак тал чиирбейлери дег, чиңге-чиңге, демир дег, соок салаажыгаштар кадайның изиг арнынга деггилээн. Чаш уругнуң ыызы дораан куттула-ла берген.
Чаш уругну ыяк ораап каан чуруктарны, самдар чучакты чаза соп октагылапкаш, чанагашка хойлапкан. Девин дыннып чадаан чоржаң аъдын каккылаптарга, оозу херектиң ужурун билип каан чүве дег, орукту өрү кара даалык-биле ыңай болган...”.
Номчукчулар ам-на билип каан боор. Ийе, Тываның улустуң чогаалчызы Кызыл-Эник Кыргысович Кудажының «Ыржым булуң» деп номундан номчааным одуруглар-дыр.
Номнуң кол маадырларының бирээзи Тывага мал, чер ажылын сайзырадып, көдээ черге сууржуң байдал чаа-ла тыптып, колхозтажыышкын тургустунуп, коммунага бүгү малды кадып ап турган үеде арат чоннуң ажыл-ижинге, амыдырал-чуртталгазынга киришкен Эрес Оюннуң овур-хевирин автор кончуг чедингири-биле бижээнин үнелээн мен.
Тыва аас чогаалда, ожуктуң үш дажы дег, үш санныг дараазында чүүлдер бар: делегейде үш кызыл, үш ак, үш кара, үш чүгүрүк, үш дошкун, үш дудуу дээш оон-даа өске. Автор бо үш чүүлдерге чергелештир үш күчү КИЖИ, ЧЕР, МАЛ дугайында «Ыржым булуң», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп трилогиязында бижип көргүскен. Ол үениң номчукчулары бо чогаалдарны парлап үндүрерин четтикпейн манап, ол дугайын солуннар арнынга бижип турганын утпаан мен. Ынчан мен 11–12 хире харлыг бичии уруг «Ыржым булуң» деп номну улуг сонуургал-биле номчуп турганым уттундурбас.
Номну катап-катап номчааным соонда, чүвени медереп билип, сайгарыптар апарганымны, чүү-даа чүвеге сагыш човавас бодум, сагыш-сеткилим хайнып, бо оран-делегейже көрүжүмнүң онзагай оттуушкунун эскерип каан мен. Ол номнуң салдары чүге ындыг онзагай болганын тайылбырлаарга, мындыг: Мээң ада-ием Ончатпан Калдаажыкович биле Хорлуу Биче-ооловна Ондарлар көдээ ажыл-агыйның баштайгы тускай эртемниг кижилери чораан болгаш, оларның кылып чораан ажылын караам-биле көрүп, оларымны эдерип, дузалажып чораан мен. Номда бижиттинген болуушкуннар, чурумалдар, маадырлар меңээ чоок болуп, номну номчуурумга, сөс-домаа тодазы-биле билдингир болган.
Кандыг-даа чогаалдарны номчааш, ону бодумнуу-биле үнелеп, сайгарар мен. Чогаалдың авторунуң дугайында сонуургап, ооң бижиир аян-хөөнүнден бодумга ажыктыг чүүлдерни илип ап чораан мен. Бодум база амыдыралда болгулай бээр болуушкуннарга даянып, чогаал бижиирин шенеп, шоодуг, дузаашкын уткалыг чечен чугааларым солуннар арнынга чырык көөр апарганынга өөрүп чоруур мен.
«Эне сөзү» солунга «Салым-чолга хомудал» деп тоожум үнүп турганын номчукчулар сактыр боор. Ол шоодугларым, чечен чугааларым, бичежек тоожум «Мөңгүн ужук» номга болгаш «Улуг-Хем» чечен чогаал альманахтың 1994 чылда дөрткү үндүрүлгезинге үнгүлээн.
База катап «Ыржым булуңче» эглип кээлиңер. «Ынакшылдың човулаңы» деп тоожунуң кол маадырының адын баштай Эрес деп адап бижип турган мен. “Ооң ады чүге-ле Эрес болганыл?” деп улуг өгбе чогаалчывыс Кызыл-Эник Кыргысович менден сонуургап айтырып тургулаан чүве. Харын-даа ооң ол айтырыында хомудаан хөөн барын эскерген мен. Ында ужур-ла турган боор. Чүге дизе Кызыл-Эник Кыргысовичиниң «Ыржым булуңунда» Эрес топтуг, кижизиг, ажыл-агыйжы маадыр кылдыр чуруттунган. А мээң маадырымның ады база Эрес. Ол аажы-чаң, мөзү-бүдүш талазы-биле «Ыржым булуңунда» Эреске удурланыштыр бижиттинген. Ат дээрге ат-ла болгай, чогаалдарның маадырларын бот-тускайлаң овур-хевирлиг, мөзү-бүдүштүг кылдыр бижип болур деп бодалдыг мен. Ынчангаш мээң маадырым Эрес деп аттыг-даа болза, амгы шагның аныяк эр кижизиниң овур-хевирин, мөзү-бүдүжүн бир янзы чуруурун оралдашкан мен. Ажыы-биле чугаалаарга, ол кымга-даа чажыт эвес, чамдык эр кижилеривистиң көзүлдүр-ле эр туруш чок, салдынчак, кошкак талаларын амыдыралывыстан хөйү-биле эскерип чоруур бис.
Элээди шаамның демдеглелдеринде улуг чогаалчывыстың адын Кызыл-Эник деп чүге адаанын элдепсинип бижээн болган мен. Сөөлүнде мээң чогаалга сонуургалым оттуп келгенде, Кызыл-Эник Кыргысович-биле ала-чайгаар-ла оруктарывыс уткужуп, таваржып келген. Оон бээр-ле чогаалчыны таныыр, билир, ооң-биле чугаалажыр апарган мен. Чогаалчывыс бодунуң ол адының төөгүзүн мынчаар тайылбырлаар чүве. Өг-бүлезинде эр чаңгыс төрүттүнген, тываларның “аза сартыы” деп чугаалажыры, ада-иезиниң эр кара-чаңгыс оглу. Чүге дизе ооң авазы хөй удаа божуп чораан-даа болза, уруглары артпас боорга, аза-четкерден ойзу оглун Кызыл-Эник деп адаанын улуг чогаалчывыс сактып чугаалады. Чогаалчывыс иезиниң иштинге боттанмаанда-ла, ооң ада-иези Моолга хүрээге барып, кыс бурганнар Сагаан-Дарийги, Ногаан-Дарийгиге бүдүү тейлеп чорааннар. Ынчангаш Кызыл-Эник деп аттыг бооп, школа баргыжеге чедир кыс хеп, юбка кедип, кыс уругларныы дег сырбык чаштыг, сес харлыынга чедир авазының аа сүдүн ээп өзүп келгенин чогаалчывыс чугаалаар. Бичиизинде кыс аажы-чаңныг чораанының уржуу-ла боор, эштери ону «Даңгына» деп шолалаар турганы база солун.
Кырган-авазы Кызыл-Эник оглунга ча-согун тудуспас, дузак өшкү сагдырып, ойнаар-кыс-биле ойнадып, ине-чүскүк тутсуп, даараныр кылдыр өөреткен. Ол кыс уруглардан ыядыр, оолдардан оспаксыраар, ада-иезиниң чассыг чаңгыс оглу болгаш, авазының чанындан ыравас, кончуг пөрүк, улус-биле чугаалажы албас, чогаалчывыс ачазының сөзүн тоовас, а авазының сөзүн дыңнаар оол чораан.
Ооң оң талакы эктинде кара меңин кырган-авазы эскерип кааш, үнү чидип, өрү тейлеп, кымга-даа көргүспейн, даады узун чеңниг хептер кедирип, чажырып турган.
1944 чылда Тыва Арат Республика Совет Эвилелиниң составынга каттышканда, тываларның чамдыызы ат-сывын орус аттарга солуп тургулаан. Чогаалчының ачазы Михаил деп аттыг болза-даа, оглу Кудажы Кызыл-Эник Кыргысович болуп арткан.
Кызыл-Эник Кыргысович башкы ажылындан эгелээш, колдуунда редактор, директор дээн ышкаш удуртур бедик албан-дужаалдарга ажылдап чораан. Чогаал бижиир мурнунда уран чүүлдүң өске хевирлерин база сонуургап тургулаан. Дайын үезинде өңнүг будук, карандаш белен тывылбас, ынчангаш ооң чурукчу боор күзели болдунмаан, баян, пианино ховар шагда хөгжүмчү болур күзели база бүтпээн.
Сөөлүнде ол демир-үжүк туткаш, журналист, чогаалчы болу бергени – тыва чонга чоргааранчыг. 1958 чылда «Баштайгы базым» деп ат-биле шүлүктериниң чыындызы үнген. Оон бээр-ле хөй-ле поэзия, проза, драма чогаалдарын бижээн. Ооң баштайгы улуг хемчээлдиг трилогиязы «Ыржым булуң», «Ырак булут», «Ырлыг булак» орус, тыва дылдарга Тывага, Москвага үнгүлээн. Дөрт томнуг «Уйгу чок Улуг-Хем” деп романны билдингир тыва критик А.К. Калзаң роман-эпопея деп адаан. Бо чогаалы дээш ол Россияның чогаалчылар шаңналының лауреады болган. Ооң шүлүктери Германияга, Италияга, Венгрияга, Болгарияга, Польшага болгаш өске-даа даштыкы чурттарга үнгүлээн. «Долуманың хуулгаазыны» деп шиизи Моолга, Якутияга, а «Он бир» деп шиизин Украинаныӊ сценазынга тургускан. Кызыл-Эник Кыргысович А.С. Пушкинниң, М.Ю. Лермонтовтуң, Т.Г. Шевченконуң база өске-даа билдингир орус чогаалчыларның чогаалдарын орус дылдан тыва дылче очулдурган.
Кызыл-Эник Кудажы 30 ажыг номнарны парлаткан.
/ Раиса ОНДАР,
Тываның улустуң башкызы, Россияның журналистер болгаш Тываның чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.
“Шын” №95 2024 чылдың декабрь 11