Эртем-билиг изекчизи

Амыдырал-чуртталгада аныяк-өскенге эртем-билигниң изекчизи, айтыкчызы башкы кижи болур. Шак-ла ындыг кижилерниң бирээзи Россия Федерациязының ниити ортумак школазының хүндүлүг башкызы, хөй-хөй шаңналдарның эдилекчизи, хөй-ле санныг өөреникчилериниң болгаш аныяк башкыларның дагдыныкчы башкызы Зоя Петровна Дамдын.

Ол 40 ажыг чылдар иштинде биология эртеминиң чажыттарын база бойдус-биле хамаарылгалыг билигни өөреникчилерге башкылап келген. Бодунуң шилип алган мергежилинге бердинген, эртемин эки билир, мерген угаанныг, номчуттунарынга ынак, биче сеткилдиг, эрес-кежээ, өөреникчилеринге, башкы эш-өөрүнге база чонунга хүндүткелдиг башкы. Ам бодап орарымга, ону улус-чоннуң ажы-төлүн өөретсин, эртем-билигни берзин дээш, башкы кылдыр бурган чаяаган ышкаш. Ынчангаш дараазында одуругларны башкывыска, дагдыныкчывыска тураскаадыр-дыр мен.

Башкы эртем чедип алгаш,
Бар-ла билиин харам чокка
Улус-чоннуң салгалынга
Угаан-билиг чажыттарын
Айтып берип чепсеглээштиң,
Амыдырал изекчизи болуп чорду.

Зоя Петровна 1947 чылдың ноябрь 18-те Тываның база бир онзагай чараш черлериниң бирээзи Бии-Хем кожууннуң Тарлаг сумузунга хөй ажы-төлдүг, бөдүүн арат Петр Мыйыстыгович Дамдын биле Сымчаан Сундуевна Кыргыстың өг-бүлезинге төрүттүнген.

Зоя Петровнаның ачазы, Петр Мыйыстыгович, Улуг-Хемниң Эъжим чурттуг Түлүштерниң төрел аймаандан кижи. Кажан Тыва Арат Республика ССРЭ-ге бактаап кирип турда, паспорт кылып турар үеде ооң «Дамдын» деп ады фамилия кылдыр бижиттинген болган. Тываның төөгүзүнден алгаш көөрге, ол үеде хөй-ле кижилерниң аттары фамилиялар апаргылаан болуп турар. А авазы Сымчаан Сундуевна Кыргыс Бии-Хемниң Тарлаг чурттуг. Олар амыдырал-чуртталгазының база ажыл-ижиниң аайы-биле Бии-Хемниң Аржаан сумузунга чурттап чорааннар.

Зоя Петровна эртем-билигге сонуургалдыг, чүткүлдүг болгаш, школага тергиин өөренир өөреникчилерниң санынга кирип турган. Ол сан башкызы акызы болур Иван Петровичиниң бажыңынга туруп алгаш, Тарлагның 8 чыл школазынга өөренген. Оон Кызылдың 2 дугаар школазынга өөренип чораан. Ортумак школаны чедиишкинниг дооскаш, Кызылдың башкы институдунче өөренип кирген. Ол химия, биология башкызы деп эртемни чедип алгаш, төрээн школазы Тарлагның 8 чыл школазынга күш-ажылчы базымын эгелээн.

Башкы-биле Туранның 2 дугаар школазынга 2001 чылдан эгелеп кады ажылдап эгелээн мен. Зоя Петровна төрээн чери Тарлаг суурунга ынаа аажок чораан, чай кадында-ла төрээн Тарлаг суурунуң, кижилериниң дугайында солун болган чүүлдерин бо-ла чугаалаан орар. Мен Тарлаг чурттуг боорумга, мени чаңгыс чер чурттугсунуп, меңээ бо-ла башкылал ажылының арга-методтарын, чажыттарын айтып берип сүмелээр турган. Башкы — кижизиг, дузааргак, биче сеткилдиг, төрелзирек, ажылынга бердинген, шынчы кижи. Ооң мөзүлүг чоруу өөреникчилеринге, аныяк башкыларга үлегер-чижек болуп чораан.
Башкы кичээл тайылбырлай бергенде, уругларга билдингир, бөдүүн арга-биле дамчыдып бериптер турган. Ооң ынак чугаазы бар: «По-простому, по-крестьянски» – дээш кичээлин тайылбырлап эгелей бээри.

Зоя Петровна бичиизинден тура-ла күш-ажылга ынак, кылган ажылын эчизинге чедир кылыр чораан. Хостуг үелеринде черле анаа олурбас, бир-ле ажылды кылган, иштенген орар. Школачы үезинде дыштанылга эгелей бээрге-ле, кырган ада-иезиниң аалынга келгеш, мал-маганын кадарып, ишти-даштында ажылдарны кылбышаан, сиген-ширбиилин кылчыр турган.

— Чаш үелерим кезээде-ле күш-ажыл-биле холбаалыг эрткен. Башкы акымның ажы-төлүн алчып, бажыңның ишти-даштын ажылдарын кылып, чугган хептеримни Тарлаг хемниң эриинге булгап турарымга, холдарым доңгаш, кызып каар турган. Кажан ачам сугга кээримге, мээң хорлаңгы холдарымны көргеш, чассытпышаан: «Ажырбас, уруум. Удавас холдарың экирий бээр» — деп чугааланмышаан, мазут-биле чаап бээр турган — деп, эрткен үелерин чоокта чаа болган ышкаш, сактып чугаалап орар чүве.

Зоя Петровна-биле бүгү назынында эдержип чурттап келген, Россия Федерациязының ниити ортумак школазының хүндүлүг башкызы, башкылал ажылының хоочуну Зоя Дамбат-ооловна Түгжүнүң сактыышкынындан одуруглар: «Зоя Петровна-биле кады агаарлап кылаштаарга, долгандыр бойдус дугайында хөйнү билип ап болур. Бир чечекти тудуп алгаш, ооң бүгү талазын чугаалап кааптар. Ол Тарлаг школазынга ажылдап турда, участогу кожуунга көскү черни ээлээн. Башкы даң бажында тургаш, участокка ажылдап кириптер, а практикалаан уруглар ооң соонда четкилеп кээр турганнар».

Башкы кижиниң ажылының үре-түңнели дээрге-ле, хөй санныг өөреникчилериниң амыдыралда оруун шын шилип, эртем-билиг чедип алгаш, чонунга бараан бооп чорууру база ниитилелде төлептиг, хүндүткелдиг кижилер болуру. Зоя Петровнаның өөреткен база доостурган өөреникчилери ниитилелде эки мөзү-шынарлыг, кижизиг, эртем-билиглиг, эки ажыл-агыйлыг кижилер бооп чоруурунга канчаар-даа аажок өөрүп чугааланып чораанын бо-ла эскерер турган мен. Оларның чедиишкиннерин бодунуң ышкаш хүлээп, амыраар чораан. Башкының эртеминиң ачызында хөй-ле оолдар, уруглар ортумак болгаш дээди эртемниг эмчилер, биология болгаш химия башкылары, көдээ ажыл-иштиң ажылдакчылары болгулаан.

Зоя Петровнаның кады төрээннери башкыга хамаарыштыр «Мөзү-бүдүштүг, дузааргак, биче сеткилдиг угбалыг, дуңмалыг болганывыс бистиң аас-кежиивис. Ындыг кижилер 100 чылда чаңгыс катап төрүттүнер боор» — деп чугаалап олурарлар.

Ол кады төрээннеринге: «Эп-найыралдыг чурттаңар, бот-боттарыңарга кезээ шагда дузалажып, камнажып чоруңар!» — деп, үргүлчү чагыыр сөстерин дуңмазы Екатерина Петровна сактып чугаалаар.

Зоя Петровнаның чырык адынга тураскаадып, ооң эки кылган ажыл-ижин үнелеп, башкывыстың дугайында сактыышкынны 2023 чылда Россияга чарлаттынган турган Башкы болгаш дагдыныкчы чылынга тураскаадып бижидим.

Александр САТ,
РФ-тиң өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы.

“Шын” №47 2024 чылдың июнь 26