ТР-ниң Өөредилге яамызының «Национал школа хөгжүдер институду» күрүнениң бюджет эртем албан чериниң эртем секретары, филология эртемнериниң кандидады Алимаа Хензиг-ооловна ХЕРЕЛ-биле таныштырар-дыр бис. Ол 40 эртем статьялары, 10 эртем-методиктиг ажылдарның автору. Тыва дыл болгаш чогаалды өөредириниң чижек программаларының, тыва дыл болгаш чогаал өөренир чижек номнарының база методиктиг удуртулгаларның авторларының бирээзи, ТР-ниң Өөредилге яамызының, Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының, ТР-ниң Дээди Хуралының хүндүлел бижиктериниң эдилекчизи.
– Алимаа Хензиг-ооловна, эртемче кокпа канчаар ажыттынар болур чүвел? Силерге ынаар орук айтыкчызы кым болганыл? Ада-иеңерниң чагыы, дилээ кандыг турганыл?
– Мени авам эртемниг кижи түревес, экти бедик чоргаар чоруур деп сургаар чораан. Кызыл-Мажалыктың 1 дугаар школазынга өөренип тургаш, башкыларымны үлегер кылып чораанымдан башкы болур күзел оттунган боор. Ооң уламындан Кызылдың педагогика институдунче өөренип киргеш, аңаа далай дег улуг эртемниң адырларын танып, башкыларның эртем ат-сывын сонуургап дыңнап, оларга башкыладып, Тываның янзы-бүрү кожууннарынче аас чогаал, чоннуң чер аайы-биле (диалект) чугаазының онзагайын чыыр чайгы практикаларже чоруп тургаш, бүдүү иштимде эртем ажылынче сонуургал оттуп турган хевирлиг. Чүге дээрге доозупкаш, Кызылдың 15 дугаар лицейинге тыва дыл, чогаал башкылап ажылдай бергенимде, университеттиң тыва дыл, литература кафедразынче ажылдаар кылдыр санал киирерге, ажылдап кирген мен. Оон эгелээш-ле эртем ажылынче кокпа оруумнуң изи эгелээн. Университетке өөренип турган үемде куратор башкым Е.Т. Чамзырын Бурятияның күрүне университединге эртем ажылы камгалап чорааш, филология эртемнериниң доктору, профессор С.И. Гармаева-биле ооң таныжып алганы мээң амыдыралымга дыка улуг рольду ойнаан.
ЕкатеринаТамбыевнага эртемче мээң оруумну актап изээнинге өөрүп, мөгейип чоруур мен.
– Эртем секретары кижи чүнү кылыр ужурлугул?
– Эртем секретарының албан-хүлээлгезин маңаа санаарга үр, ынчалза-даа бодумнуң бо хүннерде кылып турар ажылдарым-биле кыскаладыр таныштырыптайн. “Өөредилге” национал төлевилелдиң хемчеглерин амыдыралга боттандырар талазы-биле национал школаларның ажылдап кылып турары ажылдарының эртемге даянган үндезиннерлиг ажылдарының сайгарылгалары, эртем өөредилге-методиктиг ажылдарның планнаашкыннары болгаш оларның күүселдези, грантылар, эртем-практиктиг конференциялар дээш оон-даа өске ажылдардан аңгыда, «Школаларга чаа өөредилге номнары» деп төлевилел-биле “Тываның географиязы” деп школачыларга белеткеп турар өөредилге номунуң куратору хүлээлгемни күүседип турар мен.
– Кызылдың 15 дугаар лицейинде тыва дыл болгаш чогаал башкызы база болгай силер. Мындаа сооктар дээш өөренмейн баарга, өөреникчилериңерге телефон-биле даалга берип турганыңарда, дыңнааш, магададым.
– (Каттыргаш). Ийе, чүгле уруглар эвес, кым-даа сени хүндүлезин деп бодаар болза, оларга база ээлдек болгаш хүндүткелдиг хамаарылгалыг болур болза эки деп санаар мен. А өөреникчилер дугайында чугаалаар дээр болза, чугаам төнмейн барып болур. Кандыызын чок дээр! Янзы-бүрү чылдарда тыва дыл олимпиадаларынга, эртем-практиктиг конференцияларга чедиишкинниг киржип турган өөреникчилеримге чоргаарланмас аргам чок. Олар дээрге Айдан Ооржак, Манзырыкчы Кертик-оол, Айраа Хомушку, Одучу Ооржак, Долума Монгуш, Самира Монгуш дээш кымнарны чок дээр.
– Силерге башкы чедиишкиннериңерни ам-даа күзедивис. Ам катап эртемче эглип келиилиңер. Эртем ады камгалаан ажылыңар дугайында таныштырып болур силер бе?
– Үстүнде чугаалааным Светлана Искровна Гармаева-биле 2008 чылда таныжылгавыс эгелээш, оон-на эртем ажылдарынче бичиилеп шымнып кирип эгелээн турган мен. Бурятияның күрүне университединиң орус болгаш даштыкы литературалар кафедразынга стажировка эрткеш, аңаа эртем ажылын канчаар бижиири, диссертациямның темазын, тургузуун удуртукчу башкым-биле сүмележип, библиотекаларга дүн-хүн чок ажылдап тургаш, улуг эртем школазын эрттим. Эртем чадазы камгалаан ажылымның темазы «В.Көк-оолдуң чогаадыкчы ажылының тыва драматургияның тургустунганынга болгаш хөгжүлдезинге ужур-дузазы». 2019 чылдың январь 30-де Москвага А.М. Горький аттыг делегей литературазының институдунга камгалап алган мен.
– Дараазында эртем чадазын камгалаар талазы-биле кандыг сорулгалыг силер?
– Эртем оруу каалама эвес, ол кадыр-берт, хат-шуурганга дөмей, хүлээп албас, хөй-ле удурланышкак чөрүлдээлерни эрткеш, бодуңнуун шынзыдарың-дыр. Чогум меңээ кандидат чада четчир деп чугаалаарга, арай чүткүл чогунуң херечизи апаар. Ынчалза-даа эртем ажылы дээрге каш-каш чылдарның, чамдыкта бүгү назыда ажылдың түңнели болур. Ооң кырынга каш чылдар дургузунда шудургу ажылдаар, ажы-төл, төрел-дөргүлче сагыш салыышкын кошкаар, ынчангаш ол чедиишкинниң база орну турар. Ынчангаш школачы уруум, студент оглум өөредир болгаш бодумнуң албан-дужаалым аайы-биле кылып турар ажылымдан делгемчидир сорулга ам дээрезинде салбайн турар мен.
– Кайы хире үр үе дургузунда хан дужаап чоруур силер?
– Студент чылдарымда улус дилээрге, дужаап турганым сактыр мен. Доктаамал дужаавайн турган мен. Сөөлгү чылдарда доктаамал дужаап эгелээримге, меңээ донор кижилерниң эрге-ажыктарын тайылбырлап берген. “Хүндүлүг донор” деп атка чедир хөй эвес арткан дээр чорду.
– Силерниң ханыңар та чеже кижини камгалаан. Оларның мурнундан “Четтирдивис” деп чугаалаайн. Буяныңар силерге каш катап эглир.
– Ындыг-ла болзун! Ажы-төлүвүске эки болур-ла болза...
– Өг-бүлеңер-биле таныштырып көрүңерем.
– Өг-бүлелиг, ийи ажы-төлдүг мен. Оолдуг, кыстыг мен.
– Силерни спортка хандыкшылдыг деп база дыңнадым.
– (Каттыргаш). Чогум улуг спортчу деп бодумну санавас мен. Университеттиң баскетболга чыынды командазынга ойнап тургаш, командавыс шыырак турган деп болур мен. Ол дээрге мээң хууда эвес, команданың дем-биле чедиишкини болгай. Оон чүгле баскетбол ойнаар мен деп орар чүве кайда боор. Херек болза хол бөмбүүнге ойнаар сен, херек болза, маңнаар сен. Холдан ядро октаар талазы-биле бир шаңналдыг черже киргеним бар. Ынчап кээрге кадык амыдырал дээш суртаалчы мен деп ыяк чугаалап болур мен. Спортка ынак мен, ону база чажырбас мен. Чүге дээрге спортка хандыкшыл бергелерге торулбазын, шыдамыын, чүткүлдүг болурун хевирлээр. Кады ойнап чораан эштеримге Аяна Михайловна Кечил-оолду, Аяна Аңгыровна Уварованы (Тадар-оол), Гульмира Владимировна Монгушту дээш оон-даа өскелерни адап болур.
– Оглуңар, урууңар силерниң кайы талаңар дөзээн болза деп бодаар силер?
– Мындыг бол деп сургап олургаш, кижи боду үлегерин көргүспес болза, уруглар айыткан ёзугаар болбас. Мен оглум-уруум мындыг болзун деп күзеп турзумза-даа, чүгле оларның сонуургалын бодап, деткиир чордум. Олар шилип алган оруунга чедиишкинниг болзун деп бодаар болзумза, чүгле идегелим, бүзүрелим, ие ынакшылым-биле деткиир апаар мен.
– Мерген бодалдарыңар-биле үлешкениңер дээш четтирдим.
Айлаңмаа ДАРЖАА белеткээн.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
«Шын» №9 2024 чылдың февраль 7