ЭРТЕМ ТӨВҮНҮҢ ШИНЧИЛЕЛДЕРИ

Тываның эртем төвү республикада чаа тургус­тунган-даа бол, эртем талазы-биле күштүг албан черлериниң бирээзи. Ол 2019 чылдың февраль айда Делегей чергелиг Убсу-Нуур аттыг биосферлиг шинчилелдер төвүнге үндезилеттинип, ажыттынган. Удуртукчузу – биология эртемнериниң доктору, доцент Чойган Николаевна Самбыла. Төптүң кол сорулгазы – республиканың социал-экономиктиг сайзыралынче угланган чаңгыс аай эртем-техниктиг политиканың деткимчези болгаш академиктиг, дээди өөредилге болгаш оон-даа өске адырларның эртемин хаара тудары, каттыштырары.
Амгы үеде төпте ниитилел болгаш бойдус эртемнериниң лабораториялары, регионалдыг өөредилгениң эртем талазы-биле үделгезиниң отдели ажылдап турар.
Тываның эртем төвүнге ниитилел эртемнериниң лабораториязы 2019 чылда ажыттынган. Төөгү, этнография, экономика, экология талазы-биле эртем ажылдакчылары шинчилел ажылдарын чорудуп турар: Башкирияның күрүне университединиң аспирантызы, Тыва төөгүнүң, Тыва Арат Республиканың албан-шериг төөгүзүнүң, тыва демдектер болгаш таңмалар, бурунгу түрк руналыг бижиктиң специализи Борис Борбак-оол­ович Монгуш, Москваның М.В. Ломоносов аттыг күрүне университединиң этнология кафедразының диссертантылары, Моолдуң күрүне университединиң моол дыл талазы-биле Делегей чергелиг стажировказының киржикчилери Аржаана Конгу, Анай-Хаак Базырчап, Новосибирскиниң экономика болгаш үлетпүр бүдүрүлгезиниң Институдунуң аспирантызы, Кыдаттың «ногаан экономика» талазы-биле проектизиниң киржикчизи Айдыс Темир-оол, Санкт-Петербург хоорайның информастыг технологиялар, механика болгаш оптика университединиң магистратуразының доозукчузу, Американың Каттышкан Штаттарының экологтуг стажировказының, Японияның Сайтома университединиң стажёру Чинчи Монгуш. Ук ажылдакчылар бойдус эртемнериниң лабораториязының спе­циалистери-биле сырый ажылдап, гуманитарлыг болгаш бойдус билиглериниң аргаларын ажыглап, чаа болгаш солун шинчилелдерни чорудуп турар.
Фундаменталдыг кол эртем угланыышкыннарындан аңгыда, Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинче угланган ажылдарны күштелдирген. Ол дээрге Тыва иштинге туризмни сайзырадыры, экологтуг болгаш этнологтуг экспертиза ажылдарын чорудары, орхон-енисей бижикти аныяк өскенге өөредири, тыва чоннуң төрел-аймактарының тывылганының төөгүзүн, оларның таңмаларын кожууннарның сайзыралынга хамаарыштыр өөренири, Тываның доктаамал социал-экономиктиг сайзыралының (Sustainable Development) чидиг айтырыгларынга «угаанныг специализация» (Smart Specialization) аргаларын ажыглаары, республикада бок айтырыын амгы үениң мурнакчы технологияларын ажыглап тургаш, шиитпирлээри дээш оон-даа өске шинчилелдерни чедиишкинниг чорудуп турар.
2019 чылда Борис Монгуш «Тываның күрүне демдектери» деп монографияның бир авторларының бирээзи болган. Анай-Хаак Базырчап Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң аныяк эртемденнериниң шинчилел ажылдарынга 2019-2020 чылдарда деткимче грантызының тиилекчилериниң бирээзи болган.
2020 чылда лабораторияның ажылдакчылары республика чергелиг «Тергиин аныяк эртемден» деп конкурска, янзы-бүрү Делегей болгаш Россия чергелиг, регионалдыг эртем-практиктиг конференцияларга болгаш өске-даа хемчеглерге чедиишкинниг киришкеннер. Республиканың аныяк эртемденнерин мөөңнеп, «Регионнуң интеллектуалдыг потенциалы» деп семинарны организастап, бир дугаар чыышты 2020 чылдың октябрь айда эрттирген. Ук семинар 2021 чылдан эгелеп республиканың эртем талазы-биле албан черлериниң аразында «көшкүн» болуп, улаштыр аныяк эртемденнерни хаара тудуп, шинчилелдерин чугуладыр.
Тываның эртем төвүнүң ажылдакчылары Россияның эртем хүнү таварыштыр республиканың шупту эртемденнеринге, аспирантыларынга болгаш эртемни сонуургап чоруур кижилерге байыр чедирип, Людвиг Андреас Фейербахтың «Эртемге ынак болуру дээрге-ле шынга ынак чорук-тур. Ынчангаш эртемден кижиниң мөзү-бүдүжү шынчы чоруктан адырылбас ужурлуг» деп чугаалааны ышкаш, алыс шынны эчизинге чедир тып чоруурун күзедивис.
Аржаана КОНГУ.
Тываның эртем төвү республикада чаа тургус­тунган-даа бол, эртем талазы-биле күштүг албан черлериниң бирээзи. Ол 2019 чылдың февраль айда Делегей чергелиг Убсу-Нуур аттыг биосферлиг шинчилелдер төвүнге үндезилеттинип, ажыттынган. Удуртукчузу – биология эртемнериниң доктору, доцент Чойган Николаевна Самбыла. Төптүң кол сорулгазы – республиканың социал-экономиктиг сайзыралынче угланган чаңгыс аай эртем-техниктиг политиканың деткимчези болгаш академиктиг, дээди өөредилге болгаш оон-даа өске адырларның эртемин хаара тудары, каттыштырары.
Амгы үеде төпте ниитилел болгаш бойдус эртемнериниң лабораториялары, регионалдыг өөредилгениң эртем талазы-биле үделгезиниң отдели ажылдап турар.
Тываның эртем төвүнге ниитилел эртемнериниң лабораториязы 2019 чылда ажыттынган. Төөгү, этнография, экономика, экология талазы-биле эртем ажылдакчылары шинчилел ажылдарын чорудуп турар: Башкирияның күрүне университединиң аспирантызы, Тыва төөгүнүң, Тыва Арат Республиканың албан-шериг төөгүзүнүң, тыва демдектер болгаш таңмалар, бурунгу түрк руналыг бижиктиң специализи Борис Борбак-оол­ович Монгуш, Москваның М.В. Ломоносов аттыг күрүне университединиң этнология кафедразының диссертантылары, Моолдуң күрүне университединиң моол дыл талазы-биле Делегей чергелиг стажировказының киржикчилери Аржаана Конгу, Анай-Хаак Базырчап, Новосибирскиниң экономика болгаш үлетпүр бүдүрүлгезиниң Институдунуң аспирантызы, Кыдаттың «ногаан экономика» талазы-биле проектизиниң киржикчизи Айдыс Темир-оол, Санкт-Петербург хоорайның информастыг технологиялар, механика болгаш оптика университединиң магистратуразының доозукчузу, Американың Каттышкан Штаттарының экологтуг стажировказының, Японияның Сайтома университединиң стажёру Чинчи Монгуш. Ук ажылдакчылар бойдус эртемнериниң лабораториязының спе­циалистери-биле сырый ажылдап, гуманитарлыг болгаш бойдус билиглериниң аргаларын ажыглап, чаа болгаш солун шинчилелдерни чорудуп турар.
Фундаменталдыг кол эртем угланыышкыннарындан аңгыда, Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинче угланган ажылдарны күштелдирген. Ол дээрге Тыва иштинге туризмни сайзырадыры, экологтуг болгаш этнологтуг экспертиза ажылдарын чорудары, орхон-енисей бижикти аныяк өскенге өөредири, тыва чоннуң төрел-аймактарының тывылганының төөгүзүн, оларның таңмаларын кожууннарның сайзыралынга хамаарыштыр өөренири, Тываның доктаамал социал-экономиктиг сайзыралының (Sustainable Development) чидиг айтырыгларынга «угаанныг специализация» (Smart Specialization) аргаларын ажыглаары, республикада бок айтырыын амгы үениң мурнакчы технологияларын ажыглап тургаш, шиитпирлээри дээш оон-даа өске шинчилелдерни чедиишкинниг чорудуп турар.
2019 чылда Борис Монгуш «Тываның күрүне демдектери» деп монографияның бир авторларының бирээзи болган. Анай-Хаак Базырчап Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң аныяк эртемденнериниң шинчилел ажылдарынга 2019-2020 чылдарда деткимче грантызының тиилекчилериниң бирээзи болган.
2020 чылда лабораторияның ажылдакчылары республика чергелиг «Тергиин аныяк эртемден» деп конкурска, янзы-бүрү Делегей болгаш Россия чергелиг, регионалдыг эртем-практиктиг конференцияларга болгаш өске-даа хемчеглерге чедиишкинниг киришкеннер. Республиканың аныяк эртемденнерин мөөңнеп, «Регионнуң интеллектуалдыг потенциалы» деп семинарны организастап, бир дугаар чыышты 2020 чылдың октябрь айда эрттирген. Ук семинар 2021 чылдан эгелеп республиканың эртем талазы-биле албан черлериниң аразында «көшкүн» болуп, улаштыр аныяк эртемденнерни хаара тудуп, шинчилелдерин чугуладыр.
Тываның эртем төвүнүң ажылдакчылары Россияның эртем хүнү таварыштыр республиканың шупту эртемденнеринге, аспирантыларынга болгаш эртемни сонуургап чоруур кижилерге байыр чедирип, Людвиг Андреас Фейербахтың «Эртемге ынак болуру дээрге-ле шынга ынак чорук-тур. Ынчангаш эртемден кижиниң мөзү-бүдүжү шынчы чоруктан адырылбас ужурлуг» деп чугаалааны ышкаш, алыс шынны эчизинге чедир тып чоруурун күзедивис.
Аржаана КОНГУ.