Тывага сарыг шажынның кончуг дээн шыырак лама башкылары 1772 чылда тургустунган Кыргыс хүрээзинге, 1773 чылдан ажылдап эгелээн Самагалдайның Соруктуг хүрээзинге болгаш 1905–1907 чылдарда туттунган Үстүү-Хүрээге чонну хүлээп, берге аарыглыг улусту кадык кылдыр эмнеп турганын бадыткап турар барымдааларны улус чугаалажып чоруур. Оларның бирээзи Кыргыс хүрээзинге ламалап чораан Шадаа Кулдун башкының дугайында дыңнаан, ооң ачы-дузазын, эмнээшкинин ап чорааннар ам-даа аравыста бар. Төөгүнүң дириг херечизи болур ооң оглу Сенги Шадааевич Соянны редакцияже чалап, ачазының дугайында сактыышкынын номчукчуларга сонуургадырын дилээн бис.
– Мен Эрзинниң Мөренге шажынчы өг-бүлеге 1963 чылда төрүттүнген мен. Медерел кирип келген үемден тура сарыг шажынның ыдыктыг өөредилгезин, ном-судурларын дыңнап өскен мен.
Ачамны Шадаа Сагаачы оглу Кулдун дээр. Ол 1905 чылда Таңды Тыва Урянхай күрүнениң Хаан-Көгей сумузунга төрүттүнген. 8 харлыындан эгелээш, шажынчы базымнарын мурнуу Моолдуң Кандан хүрээзинге хуурактап эгелээн. Ол ынчап тургаш, шылгалда эрткеш, Төвүттүң Гоман хүрээзинге өөренир 10 кижиниң 9-у моол, чаңгыс тыва кылдыр ачам кирген. Ол хевээр 23 чыл өөренгеш, эмчи, философ, чурагачы лама башкы болуп, доозуп келген.
Ол үеде XIII Далай-Лама Башкы-биле ужуражыр дээш, Моолдуң делегациязы Гоман хүрээзинге чедип келген. Ачамны ол делегацияның кежигүнү кылдыр кииргенин ол база бир онза болуушкун кылдыр сактып чугаалаар кижи. XIII Далай-Лама Башкы делегацияны хүлээп алгаш, ыдыктыг черден угаан-дарийги бурган башкының овур-хевирин сырып даараан торгу пөсте чуруун Моолдуң Камбы-ламазынга белекке бергенин ачам чугаалап чораан. Ол ышкаш XIV Далай-Лама Башкыдан чырык айысты база четтиргенин ачам улуг аас-кежик кылдыр санап чораан.
XIII Далай-Ламаның белээ Тывада
23 чыл эртем-билиг чедип алыр дээш, төрээн чер-чурттундан ыракка чорааш келирге, төре херээ өскерилген, Тыва ам бот-догуннаан аңгы күрүне болуп, Моолга чагыртпас апарган болган. Ынчан Моолдуң Камбы-ламазы Кандан хүрээзинге башкылаар кылдыр сүмелээрге, ачам ойталааш, Тываже чанар мен дээрге, Камбы-лама башкы ооң шиитпиринге удурланмаан. XIII Далай-Лама Башкының Моолдуң делегациязынга белекке бергени бурган башкыны ачамга белек кылдыр сунгаш, Тывага сарыг шажынның өөредиин нептередип, чедип алган билиин эки үүле-херектерге ажыглап, чонга ачы-дузазын көргүзүп чоруурун чагаан дээр. Ол улуг белек – бурган башкының чуруу ам-даа бар. Чүгле ол эвес, ачамның бүгү эдилеп чораан эдилелдери шуптузу камныы-биле кадагалаттынып арткан.
Даргалар дүне кээр
Черле ынчаш, ачам дугайында сактыышкынны чугаалай бээримге, ол үелерде Тывага ат-алдары алгый берген турган каш-ла улуг лама башкыларны адавайн баары эпчок. Ынчан ачам, Шадаа Кулдумдан аңгыда, Чадаананың Кирбииш-Сарайга чурттап чораан Шымбай-оол Куулар башкы, Улуг-Хемге Очуржап деп эмчи лама башкы, Моол кызыгаарын кеже бээрге, Аачы деп лама башкы турган.
Бо дөрт улуг эртем-билиглиг лама башкылар бот-боттарын кончуг эки билчир, аразында быжыг харылзаалыг, аажок хүндүлежир турган. Чер аразы ырак-даа турган болза, дээди угаан күжү-биле бот-боттарынче медээни дамчыдыптар, бо хире кончуг күштүг ламалар чораан-дыр ийин. Совет үеде эмчилерниң эмнеттинмес дээш чорудупкан аарыг кижилерин бо лама башкылар бут кырынга тургузуп, эмнеп турганын улус билир.
Ылаңгыя ол үеде хам, лама деп тема хоруглуг турда, партия-совет ажылдакчылары боттары безин ол лама башкыларның ачы-буянын четтирип, дуза дилеп кээп турган. Кээрде, улус караанга көзүлбес дээш, дүнелерде кээр. Бир катап ийи бедик дужаалдыг дарга үстүнде бижээн лама башкыларның бирээзинге чаңгыс дүне таваржы берген дээр. Дүне келгеш, шалада чыткан улус аразынга чыдып алгаш, хонгаш, чер чырый бергенде көөрге, кожа чыткан кижизи таныыры дарга болган-дыр. Ийи дарга ыыт чок мендилешкеш, лама башкының айызын ап, четтиргеш, ийи аңгы чорупкан. Боттары чаңгыс сөс-даа карышпаан. Эпчоксунганы ол ыйнаан. Чон аразынга партия-советтиң айтыышкыны-биле хам, ламаны узуткаар дугайында суртаал ажылы чорудуп турган боттары чаңгыс өгге ынчаар кожа хонган болган-дыр.
Чириин шеттер-биле дуглаан
Ачам Моолдан келгеш, Тывага Кыргыс хүрээзинге башкылап ажылдаан. Хүрээниң турган черин Дазыргай дээр. Моол дылдан дазырх дээрге чирик дээн. Ол хүрээниң чанында Мандал деп даг бар.
Чогум-на бир дугаар хүрээ тударда, амгы Мөренниң бажы Дуганныг деп черге кыргыс биле иргит аймактар демнешкеш, туткан болуп турар. Кажан ол хүрээ сайзырал ап эгелээнде, ийи чон аразында үлежир апарган. Иргит чон Бай-Даг девискээринче апарган, кыргыс аймак Дазыргай деп черге Мандал дааның эдээнге Кыргыс хүрээзин туткан мындыг төөгүлүг.
Ол хүрээни туткан соонда, аңаа башкылаан Камбы-ламазы доктаавас чер болган. Дыка шыырак эртем-билиглиг, арыг сөөктүг аныяк-даа лама башкыны эккеп олуртуп каарга, үр болбаанда, дуу оранче чоруй баар болган дээр. Оон бир катап Моолдуң Кандан хүрээзинге ламалап чораан Доржу деп башкыны хүрээниң Камбы-ламазы кылдыр олуртур дээн. Ол башкы авазының чаңгыс оглу кылдыр өзүп келген.
Ынчан Урянхай Тыва күрүне Моолдуң бир аймаа кылдыр кирип турган. Доржу башкы авазынга келгеш, чугаалаарга, авазы оглунга Моолдуң Джебдзун-Дамба-хутухта Богда-Кегээн (ынчан Богда-Хаан дээр турган) башкызынга авырал кылырын сүмелээн. Ол Богда-Хаан ынчан бүгү Моолду болгаш Тываны катай чагырып турган. Доржу башкы авазының сүмезин эдерип, тыва лама башкыларны чыггаш, Улан-Баторга чедип, Богда-Кегээнге киргеш, сарыг шажынның өөредиин сайзырадыр дээш хүрээ тудуп алырывыска, Камбы-лама башкыларывыс ызырынмас-тыр деп, тайылбырлаан. “Каш хонгаш, чурттуңарга чедер силер?” — деп, Богда-Хаан айтырган. Орук-суурга он хонуп чорааш, чуртунга чедерин тыва ламалар чугаалаарга, “Силерниң чурттуңарга чер шимчээн соонда, Дазыргайда Мандал даа тиглени берген-дир. Ол тигден хөй бак кээп турар-дыр. Ынчаарга 10 хонгаш, улуг ном номчуур мен. Ооң соонда дагның чирии тутчу бээр кылдыр шеттер-биле дуй чыып үндүрүптер силер” – деп, Богда-Хаан чагаан.
Доржу башкы Тывага чедип келгеш, чонун эвилелдээш, Мандал дааның кырында чирик черин шет ыяштар-биле дуглап каан. Ол үеден бээр сарыг шажын Тыва чуртувуска делгереп сайзыраарга, Кыргыс хүрээзи эң-не күчү-күштүг бай хүрээ кылдыр алдаржый берген. Ол хүрээге мээң ачам башкылап чораан.
Херечизи-мөңгүн коңга
Ачам алды дылга хостуг чугаалаар болгаш бижиир: моол, төвүт, латын, орус, немец болгаш төрээн тыва дылы. Маңаа барымдаа кылдыр бир чүүлдү чугаалап көрейн.
Ынчан 1973 чыл. Тывага сарыг шажынны шинчилээр дээш, Ленинградтан хөй эртемденнер келген. Олар Самагалдай хүрээзиниң соонда, Дазыргайга келген. Дөрт эр, ийи кыс кижи келгеш, майгын тип үш хонган. Олар Мандал дааның эдээнге турган Кыргыс хүрээзин шинчилеп эгелээн. Бир хүн камераларлыг эртемденнер Мандал дааның кырындан тырттырар чүве дишкеш, үнген. Аңаа хенертен ыдыктыг дагның ээзинге ужуражы берген дээр. Ам ону ужуру болза, чугаалавас ужурлуг чүүл-дүр ийин. Ам канчаар ойзу аарак чугаалап көрейн.
Ол дагның ээзи дээрге дагны үш долганып алган чыдар улуг чылан-дыр. Эртемденнер аңаа таварышкан болган. Баштай көрүпкениниң үнү читкен, кортканындан сирилээн, девидээн аайы-биле дораан суурнуң конторазынга баргаш, колхоз даргазын бакка девидеткен. Ол чүнү канчаар аайын тыппаан. Эмчилер база кандыг дуза кадарын билбээн. Оон ачамны сактып келгеш, келген. Өгге кирип келгеш, чүвениң утказын тайылбырлап чадап чыдырда, ачам билир мен, уламчылаваңар дээш, демги үнү читкен эртемденни дедир көрүндүр олуртуп алган. Көрүп турарымга, ачам алдын, мөңгүн инелерин уштуп келгеш, карак чивеш аразында та кайнаар шиштепкен, эртемден-даа кускуннап-ла үнген. Келген дарга-бошкалар-даа, эмчилер-даа шуут кайгап ханмаан. Эжи үннүг апаарга, ленинградчы эштериниң амыраарын канчаар ону.
Өөрээнинден ачамга ол эртемденнер өргүл бээр деп, аразында орустап акша сунар дээрге, оозу эвээш болуп турарын чугаалажы бээрге, ачам орустап, акшаның херээ чок дээн. Оларның аразында бир херээжен, ийи эр кижи төвүт дылга чугаалажы бээрге, төвүттеп харыылаан. Оон ол эртемденнер шуут алаң кайгай бергеш, ам мырыңай немец дылга, “Ийи бичии шилде арыг спирт биле консерваны бээр-дир” — дижип, сүмележип турда, ачам арыг немец дылга, “Чүнүң-даа херээ чок, ооң орнунга мен силерге белек берейн” — диген. Ол эртемденнер: “Силер чогум чеже дыл билир улус силер? Бис эвес, ёзулуг улуг эртемден бо өг иштинде олурар чүве ышкажыл!” – дижип, кайгап-харап, шаг-ла болган. Ынчан бодум база ачамның ынча хөй дылдарга чугааланып турганын бир дугаар көргеним ол.
Ачам ол эртемденнерге арыг мөңгүнден кылган коңгазын белекке сунган. Олары ачамның адын бижип алгаш, Ленинградтың төп музейинге салыр бис дишкеш, чорупкан. Ол коңга ам-даа ында бар дээр чораан.
Алдын-херел судурну 49 катап номчаан
Ол-ла даг ээзинге Күдер деп аңчы аңнап чорааш, база ужурашкан дээр чүве. Кайнаар бар чыдары билдинмес, ол хире улуг болган. Ачам база бир катап чалалга чорааш, аңаа таварышкан. Хүн шала ашкалакта, мунуп чораан аъды шимчевейн барган дээр. Бир көрүптерге, улустуң чугаалажып турар чүвези чанында бо чоруп турар болган. Ынчан улуг девидевейн, алдын-херел номну 49 катап номчаан. Ынчап турда, ол чүве эрте берген-дир. База бир ону көрген кижи Парович деп малчын. Ол кижи аныяк тургаш, аалдарга суг сөөртүп, чолаачылап турган. Ырактан көрүп кааш, девидээнинден суун-даа чедирбейн, дезипкен дээр. Ооң эрткен оруу истиг артып каар болган-дыр, аңдарып каан чер ышкаш.
Мандал дааның эдээнде турар Кыргыс хүрээзинге улуг ёзулал болу бээрге, ол чүве дагның кырындан харап кээр деп улус чугаалажыр. Ынчан ону чүгле улуг эртем-билиглиг лама башкылар азы арыг сөөктүг бичии уруглар көрүп каар. Кижи бүрүзүнүң караанга көзүлбес. Ону көрген улустуң амыдыралы дендии чаагай болур-дур. Бо шупту хөөретпээн, шын болган болуушкуннар-дыр. Бистиң чанывыста өске делегейлиг дириг бойдузувус бар деп чүүлдүң бадыткалы-дыр.
Бөрүнүң дижинден халдаан аарыг
Аалывыска аарыг-аржыктан халагзаан кандыг-даа улус кээр турган. Оларның ат-сывын айтырбайн чыда, келген кижиниң кайда чурттап турары, ажы-төлү чежел, чүзү аарып турарын, ооң чылдагаанын боду-ла чугаалай бээр турган.
Бир катап өске кожуундан аажок улуг аараан уругну эккелген. Ачам ол уругну көргеш, ачазынга дораан чугаалаан: “Чоокта чаа адып алган сыынның эъдинден халдаан-дыр” — деп. Уругнуң адазы аңгадай бергеш, “Канчап билип кааптыңар, мени сыын адып алган деп, башкы?” — дээрге, ачам тайылбырлаан: “Сээң адып алган сыының бичии бызаа турда, аарыг бөрү будундан ызырыпкан-дыр. Ол ынчан сыын алдырбайн барган-даа болза, бөрүнүң дижинден ооң аарыы халдаан. Адып алган сыының бөрүден халдаан аарыгны эдилээн. Ону сен аткаш, эъдин урууңга хайындырып бээриңге, ол аарыг ам урууңда барганы ол-дур” — деп, тайылбырлап турда, аңчының карактары херли берген, ону канчап билип каапкан чоор деп, айтырганзыг турган. Ол уругну эм оъттары-биле ачам экиртип каан чүве.
База бир ачамның эмнээшкинин көргеним немептейн. Бир катап аалга эъди аараан херээжен кижини эккелген. Ийис уруглары төрүттүнери-даа, аваның бодунуң шыдалы-даа арай бергедей берген болган. Бирээзи, хининде ораажы берген, өскезиниң чыдыны доораланы бергенин ачам эскерип кааш, ол дораан өгнүң унун ажыглап тургаш, ижин иштинде ийистерниң бирээзиниң чыдынын эдиптерге, ава чиик-чаагай божуп алган. Ам-даа ол ийистер улгады берген чурттап чорлар.
Дүргедедипкен
Лама башкылар боттарының аразында кымның-даа угаап четпес чүүлдерин удур-дедир сүмелешкеш, болур чүүлдү дүргедедиптер азы былдадыпкаш, бичии саададып-даа болур күштүг дээрзин дараазында чижек бадыткап турар.
Чүл дизе 1970 чылдар эгезинде Улан-Удэниң Иволгин хүрээзинге Моолдан лама башкылар кээп турган. Ынчан Кенден-Сүрүң башкы (Хомушку Ёзуту оглу Кенден (Кенден-Сүрүң) бодунуң дуу оранче чоруур хүнүн билип каапкан. Ол моол башкылардан авырал кылырга, силерниң Тывада бир башкы бар дээш, ачамны адаан. Ынчан Кенден-Сүрүң башкы ачамны танывас болган. Кирбииш-Сарайга Шымбай-оол башкыга чедерге, ол ачам-биле эки таныжар болгаш, башкыны ачамче чорудупкан.
Кенден-Сүрүң башкы кадактыг ачамга келгеш, дыка үр чугаалашкан. Мен ынчан бичии-даа болзумза, сонуургаам аажок турган. Дыңнап турарымга, ачам мынча дээн: “Силерни дүргедедир болза эки-дир. Оон башка ат болур деп барган-дыр силер, башкы. Эрткен чуртталгада кылган үүлең быжа берген, эдилээр үези келген-дир. Ынчангаш мону дүргедедиптээли” – дээш, аңаа чаңгыс сан ададыпкаш, че, болган-дыр дээн. Ол башкы ооң соонда үр-даа болбаан. Сураа, ону угааны четпес кижи адып каапкан дээн. Ол четпес кижини өске улус ыдалапкан болуп турар.
Кажан карма быжып келгенде, ону өскертири болдунмас. Эрткен чуртталгада чедип алган чүүлүвүс-биле бо чуртталганы чурттап чоруур бис. Келир чуртталга кандыг болуру, амгы чурттап чоруурувустан хамааржыр. Бо лама башкылар аажок харыксырай берген, хүнү келген дижиривис улусту хилинчектенмези-биле дүргедедиптер чажыт аргалыг. Ол ышкаш дуу оранче чоруур деп барган кижини доскаш, чуртталгазын узадып, өртеп каар база аргалыг. Ол бүгү чүүлдерни дыка бедик угаанныг башкыларның кылыр чүүлү деп өске башкылар чугаалажыр чораан.
Ам бо хүнде Индияда хөй чыл өөренип турар, сарыг шажынның философия эртемнериниң докторлары чеде берген үш тыва башкывыс бар. Ол башкыларывыс ам Геше-Лхарампа атты чедип алыр дээш, улаштыр өөренип турар-дыр. Ону чедип алырда, ам-даа 6 чыл өөренир. Ол өөренирде, 6 аңгы черге өөренир. Төнчүзүнде, шылгалда дужаар. Шыдавайн баар болза, катап дужаар деп чүве чок. Ол-ла олчаан болганы ол боор. Ынчангаш шак ол бедик атты алыры эң-не берге болуп турар.
Чараш челээш турупкан
1772 чылда туттунган Кыргыс хүрээзиниң 250 чыл оюн 2022 чылда демдеглээн. Ону Тываның улуг Наадымы дег чон хөй чыглып байырлаан. Ынчан ол байырлалды мен удуртуп-башкарып эрттирген мен. Ол байырлалда Тываның, Моолдуң, Бурятия, Индия, Калмыкия, Хакасия, Алтайдан Камбы-лама башкылар чыглып, улуг Майдыр байырлалын эрттирген.
2020 чылдың чеди айда Мандал дааның чирии катап көстүп келген боорга, Долаан башкы улуг ёзулал кылган. Кезек улусту мөөңнээш, цементини аътка чүдүргеш, дагже үндүр дажып тургаш, ол дагның даштарын цемент-биле катай чирикти дуй чыып үндүрүпкен. Ол чирикти дуглаптарга, дээрге солаңгы аза челээш турупкан. Чирик дуглаарынга киришкен улус шупту ону көрген бис. Ынчап баарга, дагның чириин ийи дугаар дуглаан болуп турар.
Үш километр чоокшулап болбас
Авамны Норбу Шуурган уруу Соян дээр. Ол бөдүүн малчын өг-бүледен, боду бүгү назынында малчыннап чораан кижи. Авам биле ачам бадыланчыр дээрге, чөпшээревес болган. Чүге дээрге репрессияга таваржып турган кижилерге (ачам аңаа үш катап таварышкан. Иркутск хоорайга кадыг-берге чылдарны эрткен) ону чөпшээревейн турган үе-дир ийин. Ынчангаш авамның Соян деп фамилиязын эдилеп арткан мен.
Бодум ада-иемниң хеймер оглу кылдыр төрүттүнген мен. Анна биле Антонида деп ийи угбалыг турдум. 1957 чылда төрүттүнген улуг угбам, Анна ам аравыста чок. Антонида 1960 чылдың кижи. Угбаларым иелээн эмчи мергежилдиг Эрзинге ажылдап чордулар.
Мен база ол репрессияны бодумга эдилеп көрген мен. Чүге дээрге лама башкылар болгаш хам-чаяакчы башкыларның ажы-төлдерин 60 чылдар үезинде шала кыдыра көөр турган. Чижээ, кичээл үезинде мени эң-не сөөлгү парта артынга олуртур турган. Чаңгыс-даа хурал-суглаа чеме-хала чок эртпес, ачамның ламалап чораанын башкылар-даа, даргалар-даа чугаа кадында бир-ле черге албан ылдыртып алыр турду. Оон аңгыда, ада-иевистиң аалын сумуже 3 километр чоокшуладып болбас кылып каан турган.
Уруунуң өлүмүн солупкан
Школаны 1981 чылда дооскаш, шериг албан-хүлээлгезин Германияга 3 чыл эрттиргеш, Красноярскының көдээ ажыл-агый институдун доозуп алгаш, ажылдап эгелээн мен. Угбаларым аңгы өг-бүлелерлиг эки чурттап турдулар. Кажан улуг угбам иштиг турда, бир катап ачам хенертен, чүзү-даа аарываан, кадыынга хамаарыштыр кандыг-даа айыыл турбаанда, “Үш хонгаш, “аъттаныптар” апардым” – дээн. Ол көрүп турарга, иштиг угбамның болгаш ооң чаа төрүттүнер чажынга хамаарыштыр чайлаш чок айыыл диргелип келген болган. Ону мен солуптайн дээш, үш хонганда, анаа-ла удуп чыткан боду олчаан одунмайн барган.
Ачам бодунуң чуртталгазының сөөлгү хүнүнге чедир сарыг шажынга бараан болуп, чонунга дузалап чораан. 1979 чылда 75 харлап чорааш, чок болган. Ынчан мен 16 харлыг турган мен.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №3 2024 чылдың январь 30