Сентябрь 26-да Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунга даштыкы чурттарның киржилгези-биле «Даштыкыда тывалар: тѳѳгүзүн, дылын, аас болгаш чечен чогаалын база культуразын шинчилээриниң чидиг айтырыглары» деп эртем-практиктиг конференция болуп эрткен.
Конференцияны ТГШИ-ниң директору тѳѳгү эртемнериниң кандидады В.Д. Март-оол ажыдып, чыылганнарга байыр чедирген. Аңаа хүндүлүг аалчылар кылдыр ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Алик Монгуш база РФ-тиң Кызыл хоорайда Моолдуң Чиңгине консулу Чимэд Ганболд дээрги киришкеннер. Эртем-практиктиг конференцияның онзагай талазы чүл дээрге, эрткен чүс чылдың 70–80 чылдарындан бээр Тѳрээн чуртундан ыракта, даштыкы күрүнелерде чурттап чоруур тыва омак-сѳѳктүг ѳгбелеривистиң болгаш оларның амгы салгалдарының тѳѳгүзүн, дылын, культуразын, аас болгаш чечен чогаалын шинчилеп келгениниң түңнелинде, эртем ажылдары, монографиялар хѳйү-биле үнүп турар. Ынчангаш бо ажылдарны чаңгыс черже чыып, мѳѳңнеп, чон аразынче калбаа-биле тарадыры негеттинип келген.
Конференцияның кол сорулгазы – эрткен оруувусче хая кѳрнүп, сайгарып, аңаа даянып, бо хүнде кандыг чаа шинчилел ажылдары чоруп турарыл, ол дугайын дыңнаар, сайгаржыр болгаш дараазында кандыг базымнар кылырын болгаш улаштыр ажылдаар сорулгаларны салыры. Маңаа хамаарыштыр бар эртем күштерин мѳѳңнээри чугула деп Тываның эртемденнери санап турар. Бо конференция Россияның эртем адырында бир дугаар эртип турар. ЭПК-ның материалдарын институттуң Эртем демдеглелдеринге азы «Азияның шинчилелдери» деп сеткүүлге парлап үндүрерин планнап турар.
Эртем-практиктиг конференция пленарлыг хурал болгаш Филология, Этнография биле культурология деп 2 секцияга ажылдаан.
Илеткелчилер ТГШИ-ниң эртем ажылдакчылары, ТывКУ-нуң эртемден башкылары, Тыва үндезин культура тѳвүнүң ажылдакчылары болуп турар. Москва, Улан-Удэ, Чебоксары хоорайлардан эртемденнер конференцияның ажылынга онлайн хевирге киришкен. Даштыкы эртемденнерден Кыдаттың Синьцзян-Уйгур университединиң докторантызы Бады-Очур Ѳлзей «Кыдаттың архив материалдарында тывалар дугайында медээлер» деп илеткели-биле киришкен.
Эртемденнерниң илеткелдеринден алырга, даштыкыда чурттап чоруур тываларның, ылаңгыя Моолдуң Баян-Өлгий аймактың Цэнгэл сумузу, Ховд аймактың Буянт сумузу, Хөвсгөл аймактың Цагааннуур сумузунда, тываларның дылы, культуразы, аас чогаалы болгаш чечен чогаалы долузу-биле шинчилеттинген, бо талазы-биле эртем ажылдары хѳй бижиттинген, ам-даа уламчылап турар.
Дыңнакчылар кылдыр эртемденнер, башкылар, чогаалчылар болгаш эртемге сонуургалдыг, Моолда тывалар-биле сырый харылзаалыг кижилер киришкен. Ийи секцияга 20 ажыг илеткел, ТГШИ-ниң эртем экспедициязының дугайында видеофильм кѳрүлдези болгаш «Цэнгэл тывалары: аас чогаалы болгаш чечен чогаал» тѳлевилелдиң үш үндүрүлгезиниң таныштырылгазы кирип турар улуг ужур-уткалыг эртем-практиктиг конференция бодунуң ажылын орай кежээ дооскан. Дыңнакчылар, кѳрүкчүлер бедик үнелелди берген.
Надежда КУУЛАР.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №74 2024 чылдың сентябрь 28